تولید پرزحمت و تجارت پرسود سیب‌زمینی*
نامه اخیر اتحادیه فراگیر ملی تخصصی تولیدی کشاورزی سیب‌زمینی‌کاران کشور به رئیس جمهور و گلایه از پرداخت نشدن تعهدات دولت مربوط به خرید سیب‌زمینی در سال ۱۳۸۷ و زیان سیب‌زمینی‌کاران کشور، مرا وادار کرد که تأملی بر بازار این محصول داشته‌باشم.(۱)
این نامه بحث‌های حاشیه‌ای را دامن زد که عمدتاً به اخبار مربوط به توزیع سیب‌زمینی در دوران قبل از انتخابات گذشته برمی‌گشت. بااین‌حال در این یادداشت فارغ از تمام این حواشی، فقط به وضعیت بازار این محصول پرداخته و بحث‌های حاشیه‌ای را کنار گذاشته‌ام.
براساس اطلاعات موجود، سالیانه در حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار هکتار از زمینهای کشاورزی در کل کشور زیر کشت سیب‌زمینی می‌رود، و جمعاً معادل ۴٫۵میلیون تن محصول تولید می‌شود. به‌این‌ترتیب، با فرض سطح زیر کشت ۱۷۰هزار هکتار، متوسط بازدهی در هکتار در حدود ۲۶٫۵تن است.
قانون حاکم بر بازار بسیاری از محصولات کشاورزی، در این عرصه نیز حاکمیت مطلق دارد: عرضه محصول از طرف کشاورزان در زمانی محدود طی فصل برداشت صورت می‌گیرد و تولیدکنندگان به دلیل نیاز مالی مجبورند محصولشان را با قیمت پایین در فصل برداشت بفروشند.
در فصل برداشت محصول، به دلیل عرضه زیاد و اشباع‌شدن بازار، قیمت به‌شدت پایین می‌آید. تولیدکنندگان نه امکان ذخیره محصول و فروش تدریجی آن در ماه‌های بعد از فصل برداشت را دارند، و نه به دلیل بنیه مالی ضعیف و بدهی‌هایی که در طول سال بالا آورده‌اند، امکان صرف‌نظر از درآمد نقدی سریع ناشی از فروش شتابزده محصول برایشان فراهم است.
به‌این‌ترتیب همه‌ساله تولیدکنندگان در فصل برداشت مجبور می‌شوند محصولشان را با قیمتی پایین به دلالان بفروشند.
رئیس هیأت‌مدیره اتحادیه سیب‌زمینی‌کاران در مردادماه گذشته گفته‌است که دلالان سیب‌زمینی تولیدی را کیلویی ۱۵۰۰ریال خریده، و ۵۰۰۰ریال می‌فروشند.(۲) مختصری گشت‌وگذار در بازار این ادعا را تأیید می‌کند. به‌عبارت‌دیگر از ۱۰۰درصد قیمت خرده‌فروشی محصول، فقط ۳۰درصد نصیب تولیدکننده می‌شود و بقیه یعنی ۷۰درصد سهم توزیع‌کنندگان، عمده‌فروشان و خرده‌فروشان است.
با محاسبه‌ای سرانگشتی درمی‌یابیم ارزش کل محصول سالانه سیب‌زمینی برابر با ۲۲٫۵۰۰میلیارد ریال است که فقط ۶٫۷۵۰میلیارد ریال آن نصیب کشاورزان می‌شود، و ۱۵٫۷۵۰میلیارد ریال بقیه یعنی یک هزار و پانصد و هفتاد و پنج میلیارد تومان سهم فروشندگان است.
با همین محاسبه سرانگشتی می‌توان تصویر روشنی از وضعیت تولید و توزیع سیب‌زمینی در کشور ارائه نمود:
تولیدکنندگان سیب‌زمینی به‌طورمتوسط به‌ازای هر هکتار زمین که زیر کشت ببرند، نزدیک به ۴میلیون تومان درآمد ناخالص کسب می‌کنند که معمولاً کفاف هزینه‌های تولید را به سختی می‌دهد. درآمد ناچیز بخش کشاورزی اجازه تشکیل پس‌انداز و سرمایه‌گذاری را به کشاورزان نمی‌دهد. به‌این‌ترتیب آن‌ها نه امکان بهبود شیوه‌های کشت و افزایش بازدهی در هکتار و نه امکان افزایش سطح رفاه خود را دارند.
درمقابل، سود سرشاری که تجارت سیب‌زمینی نصیب توزیع‌کنندگان این محصول می‌کند، هرگز راه خود را به سوی بخش تولید کج نمی‌کند.
از این جا به بعد ماجرا تبدیل به طنزی تلخ می‌شود:
این سود تبدیل به سرمایه هنگفتی می‌شود که به دلیل نبود فرصت‌های مناسب سرمایه‌گذاری در بخش تولید، احتمالاً راهی بخش ساختمان و مسکن و به بیان دقیق‌تر، تجارت زمین و مستغلات می‌شود و با دادن رونق کاذب به این تجارت، موجبات گرانی مسکن و درنهایت تشدید جریان تورمی را فراهم می‌سازد.
جریان تورمی زندگی را بر اقشار کم‌درآمد اعم از شهری و روستایی، از جمله تولیدکنندگان سیب‌زمینی، دشوار و دشوارتر می‌کند.
به‌بیان دقیق‌تر، تولیدکنندگان سیب‌زمینی سودی را ایجاد می‌کنند که نه‌تنها نصیب خودشان نمی‌شود، بلکه از مضرات آن نیز بی‌بهره نمی‌مانند! این سود به جای این که به‌اصطلاح قاتق نان تولیدکنندگان سیب‌زمینی بشود، قاتل جانشان می‌شود.
دلالان سیب‌زمینی هیچ انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری و تولید این محصول ندارند. دلیل آن هم روشن است: کشاورزان کم‌توقع جور تولید را می‌کشند و به درآمدی ناچیز بسنده می‌کنند، و تازه هرسال بخشی از محصولشان را که موفق به فروش آن نشده‌اند، و فاسد شده‌است، از بین می‌برند.
آیا راهی برای ساماندهی بازار سیب‌زمینی وجود دارد؟
فکرش را بکنید اگر بشود کاری کرد که سهم کشاورزان از قیمت خرده‌فروشی سیب‌زمینی از ۳۰درصد کنونی به ۴۰درصد برسد. درنتیجه درآمد ناخالص کشت یک هکتار سیب‌زمینی از ۴میلیون تومان به ۵٫۳میلیون تومان می‌رسد، و این تولیدکنندگان زحمتکش قدری وضعشان بهتر می‌شود.
چگونه می‌توان قدرت چانه‌زنی تولیدکنندگان سیب‌زمینی را در مقابل دلالان افزایش داد؟ این سؤال درست مثل این است که در زمان حاضر به دنبال اختراع مجدد چرخ باشیم!
سالیان‌سال است که در بسیاری از کشورها، تعاونی‌های کشاورزی منطقه‌ای با حمایت جدی و تعیین‌کننده دولت تشکیل شده، و با استفاده از تسهیلات بانکی و کمک دولت سرمایه‌گذاری‌های موفقی برای کمک به اعضا در عرصه ذخیره‌سازی و توزیع مناسب‌تر محصولشان کرده‌اند. بدین‌‌ترتیبسهم دلالان کاهش یافته و درمقابل، هم تولیدکنندگان درآمد بیشتری دارند، و هم مصرف‌کنندگان به کالای ارزانتر دسترسی پیدا کرده‌اند.
به‌راستی در طول سالیان گذشته چقدر در مسیر تقویت تعاونی‌های تولیدکنندگان بخش کشاورزی پیش رفته‌ایم؟ حمایت دولت از آن‌ها تا چه اندازه بوده و متولیان بخش کشاورزی چه برنامه‌ای را برای افزایش سهم کشاورزان از دسترنج خودشان داشته‌اند؟
من ادعا نمی‌کنم این مسؤولان کاری نکرده و قدمی برنداشته‌اند. اما رنگ رخسار تولیدکنندگان خبر از سر درون می‌دهد: آن‌ها سهمی معقول و عادلانه از دسترنج خود ندارند. این بدان‌معنی است که هرگامی هم در این مسیر برداشته‌شده، کوچک و ناکافی بوده‌است.
گفتنی است مسؤولان مربوط به‌جای تشویق صادرکنندگان سیب‌زمینی و حمایت آنان، و درنهایت ایجاد زمینهای برای سودآوری بیشتر کشاورزان، عوارضی را برای صادرات این محصول درنظر گرفته‌اند که صادرات سیب‌زمینی را فاقد صرفه اقتصادی می‌کند.
به‌گفته رئیس هیأت‌مدیره اتحادیه سیب‌زمینی‌کاران، دولت در سال‌های ۸۶ و ۸۷ با وضع تعرفه ۸۰درصدی برای صادرات سیب‌زمینی توانست با موفقیت دست صادرکنندگان سیب‌زمینی را از بازار کشور عراق کوتاه و زحمتشان را از سر رقبای ترک در آن بازار دفع کند!
من ذاتاً فرد بدبینی نیستم، اما ممکن است افراد بدبین ارتباطی بین سود ۱۵۰۰میلیارد تومانی نهفته در تجارت سیب‌زمینی که در گرو حفظ وضع موجود است، لابی قدرتمند دلالان و توزیع‌کنندگان سیب‌زمینی، و پیشرفت نامناسب و ناکافی برنامه‌های ساماندهی تولید و عرضه سیب‌زمینی برقرار کنند.
نکته آخر این که داستان تولید و توزیع سیب‌زمینی آیینه‌ای تمام‌نما از اقتصاد کشور ما به‌ویژه در بخش کشاورزی است، و در مورد بسیاری از شاخه‌های فعالیت‌های تولیدی در اقتصاد ما مصداق دارد.
———————————————————
* – این یادداشت در شماره سه‌شنبه ۲۱ – ۹ – ۹۱ روزنامه بهار به چاپ رسیده‌است.
۱ – مراجعه کنید به:
نامه اتحادیه سیب‌زمینی‌کاران
۲ – مراجعه کنید به:
مصاحبه رئیس هیأت‌مدیره اتحادیه
دسته‌ها: رانت‌خواری و فساد, سیاست‌گذاری اقتصادی
سلام
این طور که معلومه این صفحه ی مربوط به سیب زمینی است رو الان دیدم و خوندم این مشکلاتی که ذکر کردی رو من هم قبول دارم و خودم دیدم و لمسش کردم چون خودم کشاورزم و کشت و کارم سیب زمینی است برای مشکلاتش راه حل هم پیدا کردم اگه خواستی می توانم در اختیارت بذارم
با سلام متقابل
دوست عزیز ممنون می شوم اگر نظرات و پیشنهادات خودتان را برایم بفرستید.
با تشکر