مبارزه با فساد پشت درهای بسته *
اول اجازه بدهید به صحنه جالبی از فیلم به‌یادماندنی دکتر استرنج‌لاو ساخته استانلی کوبریک(۱) اشاره بکنم: در دوران اوج جنگ سرد و رقابت تسلیحاتی بین شوروی سابق و امریکا، یک بمب‌افکن امریکایی از کنترل مرکز فرماندهی خارج شده، و به سوی هدفی در خاک شوروی پیش می‌رود. مقامات امریکایی موضوع را به‌اطلاع روس‌ها می‌رسانند تا حسن نیت خود را ثابت کنند و درنتیجه از بروز بحران جلوگیری شود.
اما سفیر شوروی در واشنگتن مطلبی سرّی را افشا می‌کند: شوروی سامانه‌ای به‌نام ماشین روز قیامت ساخته‌است که اگر هریک از پایگاه‌ها و مراکز اتمی در خاک این کشور مورد‌حمله قرار گیرد، خودبه‌خود فعال شده، و تمام موشک‌های قاره‌پیمای اتمی روسی را به سمت اهداف دشمن شلیک می‌کند. هیچ‌کس هم نمی‌تواند این سامانه را از کار بیندازد و دستور توقف عملیات به آن بدهد. هدف روس‌ها از ساختن این سامانه، بازداشتن دشمن از هرنوع حمله پیش‌دستانه است. این سامانه فعلاً محرمانه است و کسی از وجود آن اطلاع ندارد.
دکتر استرنج‌لاو دانشمند نیمه‌دیوانه آلمانی‌تبار و از بازماندگان گروه دانشمندان آلمان نازی که به خدمت امریکا درآمده‌اند، با شگفتی می‌پرسد: تمام امتیازِ داشتن چنین سامانه‌ای یعنی قدرت بازدارندگی، با مخفی نگه‌داشتن آن از بین می‌رود. چرا دولت شما تا حالا چنین مطلب مهمی را اعلام نکرده‌است؟ سفیر هم می‌گوید نخست‌وزیر ما به سورپرایز کردن مردم علاقه دارد و برای همین بنا بود ظرف چندروز آینده این موضوع اعلام شود.
دکتر استرنج‌لاو حق دارد تعجب کند. نکته قابل‌تأمل این است که صرف داشتن سامانه ماشین روز قیامت، قدرت بازدارندگی ایجاد نمی‌کند. این قدرت زمانی شکل می‌گیرد که طرف مقابل بداند شما چنین وسیله مرگباری را در اختیار دارید.
اما بعد، معاون اول رئیس‌جمهور روز شنبه در جلسه هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی ایران به این نکته اشاره کرد که بنای دولت بر صداقت و صراحت با مردم است و مبارزه با فساد پشت درهای بسته امکان‌پذیر نیست.(۲) اشاره ویژه او به پرونده بابک زنجانی و “گم شدن” مبالغ هنگفت از ارز کشور از طریق وی بود و این که مردم منتظرند تا خبری درباب نحوه بازگشت این پول‌ها بشنوند.
به‌راستی آیا مبارزه با فساد در پشت درهای بسته امکان‌پذیر است یا نه؟
به نظر من، مبارزه با فساد آن هم پشت درهای بسته، درست مثل داشتن ماشین روز قیامت و درعین‌حال محرمانه نگه‌داشتن آن است. یعنی قدرت بازدارندگی ایجاد نمی‌کند. وقتی مبارزه با فساد علنی می‌شود، امنیت حامیان از بین می‌رود. جهانگیری به‌حق به این نکته اشاره دارد که بابک زنجانی بدون حمایت گسترده برخی افراد صاحب‌نفوذ، هرگز موفق به انجام چنین شاهکاری نمی‌شد، و نمی‌توانست با شیوه‌ای رندانه این همه ثروت کشور را “گم” کند. در بررسی این پرونده و با هدف جلوگیری از تکرار چنین تخلفاتی، باید حامیان بابک‌خان به صراحت به مردم معرفی شوند.
اگر این حامیان معرفی نشوند، و افرادی به صرف داشتن نفوذ، در عین این که محکوم شده و حتی مجازات هم می‌شوند، اما هویتشان بر مردم مکشوف نشود، از یک سو حاشیه امنی برای سایر افراد متنفذ به‌وجود می‌آید و بدون نگرانی از فاش شدن این ارتباطات مشکوک، به حمایتشان از رانت‌خواران ادامه می‌دهند. از سوی دیگر مردم و افکار عمومی دلسرد می‌شوند و شایعات معاندان را باور می‌کنند که با متخلفان خودی برخورد نمی‌شود.
مبارزه با فساد از یک سو باید فضا را برای متخلفان و حامیان متنفذشان ناامن کند، و از سوی دیگر این اطمینان را به مردم و افکار عمومی بدهد که چشمان بیدار ناظران هر تخلفی را ثبت کرده و حق را به حق‌دار برمی‌گرداند. حال اگر این مبارزه غیرعلنی انجام گیرد، هردو برگ برنده‌اش را از دست می‌دهد، و مثل پروژه محرمانه ماشین روز قیامت، قدرت بازدارندگی نخواهدداشت.
بد نیست به نکته‌ای قابل‌تأمل از عملکرد چندسال گذشته‌مان هم اشاره کنم: در اوایل عمر دولت هفتم، انتقاداتی در مورد عدم اجرای اصل ۱۴۲ قانون اساسی (بررسی میزان دارایی مسؤولان بلندپایه) مطرح شد. به‌دنبال انتشار این انتقادات، رئیس وقت قوه قضائیه گزارشی مختصر از عملکرد گذشته در این باب ارائه کرد و معلوم شد، اجرای این اصل هیچ‌گاه متوقف نشده، اما کسی به ضرورت اعلام آن و ارائه گزارش به مردم توجه نکرده‌است. به‌این‌ترتیب این اصل مترقی قانون اساسی در عین این که مورد بی‌توجهی نبوده، اما اثر مثبت خود را از دست داده‌است. به بیان دیگر، از یک سو هزینه ساختن ماشین روز قیامت را پرداخته‌ایم، و از سوی دیگر خودمان را از آثار مثبت آن، یعنی همان قدرت بازدارندگی، محروم ساخته‌ایم.
نکته پایانی این که متأسفانه در جامعه ما به‌عنوان یک رویه جاافتاده، حتی اگر بنا باشد در مورد یک پرونده رانت‌خواری و فساد اطلاع‌رسانی شود، شیوه اطلاع‌رسانی قطره‌ای انتخاب می‌شود، و به‌این‌ترتیب متخلفان با چهره شطرنجی شده و با عناوین ب.ز.، م.ر. و … معرفی می‌شوند. در این باب، دادن این تذکر به مسؤولان محترم ضروری است که به دلیل محدودیت تعداد حروف الفبای فارسی، با این شیوه به‌زودی دچار مشکل تشابه اسمی می‌شویم! چه اشکالی دارد که وقتی پرونده‌ای در حد و قواره ملی مورد بررسی قرار می‌گیرد، مردم به‌عنوان صاحبان حق و مالکان اصلی دارایی‌های به غارت رفته، در جریان آخرین اطلاعات بررسی پرونده قرار بگیرند؟
—————————————-
* – این یادداشت در روزنامه جهان اقتصاد شماره چهارشنبه ۱ – ۱۱ – ۹۳ به چاپ رسیده‌است.
۱ – امیدوارم در فرصتی مناسب متنی درباب این فیلم دیدنی و پرمحتوا بنویسم.
۲ – مراجعه کنید به:
جهانگیری: مبارزه با فساد پشت درهای بسته ممکن نیست
دسته‌ها: رانت‌خواری و فساد, سیاست‌گذاری اقتصادی, فیلم، رمان و ادبیات