کلانشهر تهران و تراکم جمعیت

امروزه تراکم جمعیت یکی از بزرگترین مشکلاتی است که کلانشهرها با آن مواجه هستند. بااین‌حال، این مشکل در شهر تهران شرایط بسیار ویژه‌ای دارد که در این یادداشت به آن خواهم‌پرداخت.
از زمان‌های بسیار دور، جمعیت در یک سرزمین براساس توزیع عوامل تولید پراکنده شده، و با ایجاد دهکده‌ها و شهرها و با بهره‌برداری از منابع طبیعی هر منطقه، به تولید کالاهای مصرفی موردنیاز خود پرداخته‌است. به‌تدریج با افزایش حجم تجارت و فعالیت‌های صنعتی، میزان جمعیت شهرنشین افزایش یافته و کم‌کم شهرهای بزرگ پدید آمده‌اند.
در این الگو به‌طوری که ملاحظه می‌شود، جمعیت یک عامل تولید است و با استقرار در مناطق مستعد به تولید می‌پردازد.
اما از اوایل قرن بیستم به بعد، شرایط جدیدی در توزیع و پراکندگی جمعیت به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته به وجود آمده‌است. با برهم خوردن مناسبات تولیدی در این کشورها، مهاجرت از روستاها به شهرها و به‌ویژه شهرهای بزرگ، معضل حاشیه‌نشینی را پدید آورده‌است. این معضل در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در شهر تهران به صورت گودنشینی و حلبی‌آبادها شکل گرفته‌بود.
به‌این‌ترتیب جمعیت نه به عنوان یک عامل تولید، بلکه به عنوان یک عامل مصرف در یک سرزمین پراکنده شده و به‌جای بهره‌برداری از منابع طبیعی برای تأمین نیاز خود، به مشاغل غیرمولد رو می‌آورد.
درواقع تراکم جمعیت در کلانشهر‌های کشورهای توسعه‌یافته و کلانشهر‌های کشورهای درحال‌توسعه معنا و مفهومی کاملاً متفاوت دارد.
در جامعه ما مشکلات بخش کشاورزی در بلندمدت و تمرکز امکانات رفاهی در شهرها، مهاجرت را دامن‌زده، و به‌ویژه برخورداری از درآمدهای نفتی شرایطی را فراهم کرد که جمعیت به جای تمرکز در کنار منابع طبیعی مولد ثروت، در مناطقی که امکان برخورداری بیشتر از درآمدهای نفتی فراهم بود، متمرکز شود.
این‌گونه بود که کلانشهرها در کشورمان رو به رشد نهادند و در رأس آن‌ها تهران پذیرای جمعیتی انبوه شد.
در جدول زیر نگاهی گذرا به پراکندگی جمعیت داریم:

جمعیت (سال ۱۳۹۰)

مساحت (کیلومترمربع)

تراکم جمعیت (نفردرکیلومترمربع)

ایران

۷۶۰۹۱۰۰۰

۱۶۴۸۱۹۵

۴۶

ایران بدون استان تهران

۶۳۸۶۷۴۰۲

۱۶۳۵۲۱۴

۳۹

استان تهران

۱۲۲۲۳۵۹۸

۱۲۹۸۱

۹۴۲

به‌طوری‌که ملاحظه می‌شود، حجم عظیمی از جمعیت کشور در استان تهران متمرکز شده‌است که اصلاً تناسبی با ظرفیت منابع تولیدی آن ندارد. به بیان دیگر، این تراکم، تراکم تولیدی نیست، بلکه تراکم مصرفی به حساب می‌آید.
حال اگر جلوتر برویم، می‌بینیم تراکم در شهرستان تهران به عنوان بخشی از استان، ۵۱۷۹ نفر است. در قدم بعد، تراکم در سطح شهر تهران به رقم سرگیجه‌آور ۱۰۵۵۵ نفر می‌رسد.
بی‌مناسبت نیست این تراکم جمعیت را با تراکم جمعیت در چند شهر بزرگ جهان مقایسه کنیم:
استانبول ۲۵۲۳ نفر
ریودوژانیرو ۴۵۵۷ نفر
دهلی نو ۳۸۸۶ نفر
لس آنجلس ۳۱۲۴ نفر
لندن ۵۲۰۶ نفر
پاریس ۴۲۷۵ نفر
وین ۴۰۰۲ نفر
همین ارقام نشان می‌دهد که تراکم جمعیت در تهران در چه سطحی است و چه میزان دشواری در ارائه خدمات شهری و گسترش رفاه ایجاد می‌کند.
باید به این نکته هم توجه داشت که همین تراکم جمعیت در شهر تهران به طرز بسیار نامناسبی در مناطق مختلف توزیع شده‌است که بر دشواری کار می‌افزاید. به عنوان مثال تراکم جمعیت در منطقه ۱۷ تهران به رقم سرسام‌آور ۳۲۵۰۰ نفر می‌رسد!
چنین شکلی از توزیع جمعیت در شهر، استان و کل کشور دشواری‌های زیادی را ایجاد می‌کند که فقط یکی از پیش پا افتاده‌ترین آن‌ها معضل ترافیک تهران است.

guest
2 Comments
بازخورد (Feedback) های اینلاین
View all comments
مهدی
مهدی
11 سال قبل

سلام، در صورت صلاحدید خواهشمند است منبع اطلاعات فوق را نیز ذکر فرمایید.
سپاسگزارم

نقل مطالب سایت با ذکر منبع آزاد است.