اقتصادیات دوره نظاموظیفه
همهساله صدهاهزار نفر از جوانان این سرزمین از نظر سنی و مراحل تحصیل در شرایطی قرار میگیرند که باید خدمت زیر پرچم را انجام بدهند. بهاینترتیب مسائل مربوط به خدمت سربازی تبدیل به دلمشغولی صدهاهزار خانواده میشود. با توجه به طول دوره سربازی، میتوانگفت وقتی درباره خدمت سربازی صحبت میکنیم، صحبت از چندصد هزار نفر – سال خدمت مولد نیروی انسانی است که به عنوان یک عامل تولید ارزشمند و سرمایهای عظیم میتواند برای توسعه کشور مورداستفاده قرار گیرد.
قداست خدمت زیر پرچم و ارزش معنوی امر دفاع از سرزمین مادری باعث شدهاست موضوعی تا این حد مهم و جدی برای سالیان طولانی تحتتأثیر برخوردهای احساسی قرار گیرد.
چندی پیش گزارش مرکز پژوهشهای مجلس درباب خدمت سربازی و مسائل مربوط به آن انتشار یافت. انتشار این گزارش بدونتوجه به دیدگاه منعکس شده در آن، در اصل تأکیدی بر ضرورت و اهمیت پرداختن به موضوع در فضایی کارشناسی و بهدور از برخوردهای احساسی بود.
امروزه خدمت اجباری در بسیاری از کشورها برچیدهشده، و تبدیل به نوعی سربازی حرفهای شدهاست. به بیان دیگر کشورها در انتخاب بین دو شیوه برای تأمین نیروی انسانی موردنیاز امور دفاعی (خدمت اجباری شهروندان در سن خاص یا استخدام افراد داوطلب برای ارتش)، به طرز معنیداری به شیوه دوم گرایش پیدا کردهاند.
طرفداران خدمت اجباری دلایل زیر را در دفاع از نظر خود مطرح میکنند:
۱ – خدمت اجباری این پیام را به همه مردم میرساند که دفاع از میهن وظیفهای مقدس و همگانی است.
۲ – همه شهروندان در قالب این دوره آموزش نظامی میبینند و برای دفاع از کشور در صورت لزوم آماده میشوند.
۳ – خدمت اجباری مبلّغ نوعی برابری بین شهروندان است. فقیر و غنی، باسواد و بیسواد همه باید خدمت کنند و تبعیضی بین آنها نیست.
۴ – خدمت اجباری نظمپذیری را به جوانان یاد میدهد و با تحمیل سختیها آنها تربیت میکند و به اصطلاح “مرد” بار میآورد.
۵ – خدمت اجباری نیروی انسانی موردنیاز مراکز نظامی را در همه رشتههای تحصیلی و شغلی با کمترین هزینه تأمین میکند.
با قدری دقت در موارد فوق، میتوان نتیجه گرفت که با گذشت زمان و حرکت جامعه در مدار پیشرفت، خدمت اجباری نیز باید با تغییر و تحول جدی روبهرو شود. به عنوان مثال شاید در جامعه ۹۰ سال پیش ایران، شکلگیری خدمت اجباری توانست نوعی نظمپذیری را در مخاطبانش ایجاد کند. اما آیا در جامعه امروز آموزش نظم و تحمل سختیها با هدف “مرد” شدن را میتوان توجیهی برای ادامه خدمت اجباری ذکر کرد؟
علاوهبراین، با گذشت زمان آموزشهای حداقل موردنیاز برای نیروهای نظامی با تغییرات فراوان مواجه میشود. در زمان حاضر که کار به شدت تخصصی شدهاست، آیا میتوان با یک آموزش کوتاهمدت امیدوار بود که همه شهروندان برای دفاع از سرزمینشان آماده شدهاند؟ به بیان دیگر امروزه فعالیت در عرصه دفاع مثل هر عرصه دیگر به شدت تخصصی شدهاست.
شاید در جامعه ۹۰ سال پیش ایران که تعداد افراد باسواد دانشگاهی بسیار کم بود، نگرانی از هدر رفتن استعداد و تخصص سربازان خیلی معنی نداشت، اما امروزه و با وجود این همه رشتههای تخصصی متنوع، چگونه میتوان انتظار داشت مشمولان در رشتههای شغلی مرتبط با دانش خود به کار گرفتهشوند و وقت و استعدادشان هدر نرود؟ بهراستی چنددرصد مشمولان در موقعیت شغلی مناسبی قرار میگیرند که هم از دانستههایشان بهخوبی استفاده کنند و هم تجربیات گرانبهای علمی و عملی کسب کنند؟
آیا تنها راه انتقال پیام درباب اهمیت دفاع از سرزمین مادری و همگانی بودن این وظیفه، خدمت اجباری است؟ چنین ادعایی براساس چه مقدار مطالعات میدانی و با چه حجمی از جامعه آماری اثبات شدهاست؟
در شرایط فعلی تلقی عمومی از خدمت اجباری، نوعی پرداخت هزینه اجتنابناپذیر است. کمکهزینه سربازان چنددرصد هزینه زندگی آنها را تأمین میکند؟ آیا مطالعهای انجام گرفتهاست که مشخص کند سهم خانوارها در تأمین هزینههای سربازان در دوران خدمت وظیفه چنددرصد از کل است؟ درواقع میتوان گفت در شرایط فعلی جامعه ما، خدمت اجباری شیوهای برای تأمین نیروی انسانی موردنیاز مراکز نظامی است که هزینه چندانی برای دولت ندارد. طبعاً مدافعان خدمت اجباری منظورشان از تداوم این شیوه، صرفهجویی در هزینههای جاری نیست. اما اتفاقی که میافتد چیزی غیر از این نیست. آیا میتوان پذیرفت که یک سرباز با صرف هزینهای درسطح ۶۰ یا حتی ۱۰۰ هزار تومان درماه زندگی خود را اداره میکند؟
بهاینترتیب سربازان وظیفه با هزینهای بسیارکم نیاز مراکز نظامی را تأمین میکنند. طبعاً کمهزینه بودن این عامل تولید، ضرورت استفاده بهینه از آن را کماهمیت میسازد.
بیتردید دفاع از سرزمین مادری و امنیت شهروندان امری مقدس است و وظیفهای همگانی. اما شیوه مطلوب آن باید با مطالعهای کارشناسانه و بهدور از برخورد احساسی بررسی و انتخاب شود. ملاک مطلوب بودن شیوه دفاع، کمهزینه بودن آن برای جامعه و شهروندان و پربازده بودن آن در عرصه دفاع است.
به نظر میرسد سربازی حرفهای در مقایسه با سربازی اجباری شرایط بهتری را برای دفاع کمهزینه و پربازده از امنیت جامعه فراهم میکند.
دستهها: برنامهریزی و بودجه, سیاستگذاری اقتصادی