پیش به‌سوی جامعه بدون‌رانت – ۱ *
رانت مصداق بارز ظلم
قرآن کریم در سوره مبارکه قصص تبعیض بین مردم و دسته‌بندی آنان به شهروندان درجه ۱ و ۲ را از بارزترین اقدامات ظالمانه فرعون معرفی می‌کند (جعل اهلها شیعا). اِعمال این‌گونه دسته‌بندی‌ها و سپس تعریف میزان دسترسی افراد جامعه به منابع ثروت براساس آن، ظلمی است که بنیان جامعه را متلاشی می‌کند.
شکل‌گیری مناسبات رانتی در یک جامعه مصداق همین دسته‌بندی ظالمانه است. زیرا در قالب این مناسبات برخی افراد از فرصت‌های پیشرفت و کسب ثروت و قدرت بهره‌مند می‌شوند، و برخی دیگر گرفتار فقر و فلاکت خواهندشد. به بیان دیگر فرصت‌ها برای رشد و شکوفایی افراد به‌صورت یکسان در اختیار همه قرار نمی‌گیرد.
هرچند صحت انتساب جمله معروف “الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم” به معصومین (ع) مورد تردید است، اما مفهوم آن به لحاظ عقلی قابل‌دفاع است. با گسترش ظلم (نابرابری در استفاده از فرصت‌ها) در جامعه، نارضایتی عموم مردم از حکومت تشدید شده، و وحدت ملی جامعه به خطر می‌افتد.
با قدری تعمق در این جمله، مفهوم سخنان شهید بهشتی بهتر قابل‌درک خواهدبود، آنجا که می‌گوید: “بالا بروید یا پایین بیایید، اصلاً قرآن را بر سر جامعه‌ای پهن کنید، مادام که در آن جامعه در یک سو گرسنه بیچاره از سرما لرزان وجود دارد، و از سوی دیگر متنعمان برخوردار از همه چیز، این جامعه لجن است. تمام چهره‌اش را هم که با قرآن بپوشانید، باز لجن است.” به بیان دیگر، جامعه‌ای که قرآن را بر سر آن پهن نکرده‌ایم، اما روابط ناسالم رانتی در آن وجود ندارد، برتر و متعالی‌تر از جامعه‌ای است که قرآن را بر سر پهن کرده‌ایم و درعین حال فرصت‌های کسب درآمد و ثروت به طرز نابرابر بین مردم توزیع می‌شود.
بدین‌ترتیب گسترش مناسبات رانتی در جامعه را می‌توان بی‌اغراق بزرگترین و مخربترین منکر دانست که باید همه شهروندان در مقابل تعمیق و تثبیت آن مقاومت کنند. سخنوران و واعظان صادقی که فریضه عظیم نهی از منکر را در برخورد با پوشش نامتعارف بانوان یا برگزاری کنسرت یا پخش تصویر آلات موسیقی از رسانه ملی خلاصه می‌کنند، یا حداقل اهمیت و اولویت مبارزه با این موارد منکرات را بیشتر و بالاتر از مبارزه با رانت‌خواری و تشدید نابرابری در دسترسی به فرصت‌ها می‌دانند، درواقع در تشخیص صورت مسأله گرفتار اشتباه شده‌اند.
امروز منکر بزرگ در جامعه اسلامی این است که دسترسی برخی افراد صاحب نفوذ به تسهیلات کلان بانکی در حد چندهزار میلیاردتومان آسانتر از دسترسی زوج‌های جوان متقاضی وام ازدواج به وام چندمیلیون تومانی است.
اگر فرصتی مقدور باشد و عمری مقدّر، در روزهای آینده به ابعاد مختلف این موضوع خواهم‌پرداخت.
—————————
* – این یادداشت در روزنامه عصر اقتصاد شماره شنبه ۱۰ – ۶ – ۹۷ به چاپ رسیده‌است.
دسته‌ها: توزیع درآمد و رفاه, رانت‌خواری و فساد