مشکل آلودگی هوا در کلانشهرها
سالهاست که آلودگی هوا در ردیف مشکلات اصلی زندگی در کلانشهرهایمان درآمدهاست. همگان به تنفس در هوای ناسالم عادت کردهایم. سالی چندروز هم که آلودگی به اوج میرسد و مسؤولان امر تنها چاره را در تعطیلیهای مکرر میبینند، متوجه این مشکل میشویم، و بعد از وزیدن بادی یا باریدن بارانی ملایم، بازهم معضل آلودگی هوا فراموشمان میشود، تا فرصتی بعد. درواقع، تا زمانی که دشمنی به نام آلودگی هوا تا پشت در خانههایمان پیشروی نمیکند، به فکر مقابله نیستیم، و تازه آنوقت هم تنها راهحلی که داریم، اجرای طرح زوج و فرد از در خانهها و گسترش محدوده آن در تمام شهر است!
در این یادداشت، نگاهی گذرا به عوامل مؤثر بر شکلگیری مشکل آلودگی هوا در شهر تهران خواهمکرد، البته بحث قابلتعمیم به بقیه کلانشهرها نیز هست:
۱ – شهرهای بزرگ ما بهویژه تهران پذیرای جمعیت عظیمی هستند که طبعاً رفتوآمد این جمعیت انبوه در مکانی محدود، نتیجهای جز افزایش آلایندهها در هوای شهر ندارد. قبلاً در یادداشت کلانشهر تهران و تراکم جمعیت به این نکته اشاره کردهام که ازدحام جمعیت در تهران که در اصل نتیجه اعمال سیاستهای نامناسب در عرصه اقتصاد است، دشواریهای فراوانی برای تهران ایجاد کردهاست. در بقیه کلانشهرهایمان هم چنین دشواریهایی متناسب با حجم جمعیت شکل گرفتهاست.
۲ – مهاجرت گسترده به شهرهای بزرگ، شرایطی را ایجاد کردهاست که شهر به طرز بیرویه رشد کند. این رشد براساس یک طرح جامع و مبتنی بر برنامه نبوده، و مشکلات زیادی را ایجاد کردهاست. بهاینترتیب گویی به جای یک شهر طراحیشده برپایه مطالعات علمی، با یک ده بزرگ روبهرو هستیم.
۳ – شکلگیری مناطق مسکونی، خدماتی، اداری و … در شهر بهگونهای اتفاق نیفتادهاست که مسافت بین محل سکونت افراد و محل اشتغالشان در حداقل باشد. درواقع برنامهای برای کار در جریان نبوده و شهروندان خود با در نظر گرفتن امکانات و خواستههایشان، مکان سکونت و اشتغالشان را تعیین کردهاند. درنتیجه متوسط مسافتی که شاغلین هر روز باید طی کنند، قابلتوجه است.
۴ – سازمانها و نهادهای دولتی و عمومی و حتی بنگاههای خصوصی فعالیت خود را بهگونهای سازماندهی نکردهاند که مراجعات حضوری شهروندان را به حداقل برسانند. هرچند در طول این سالها استفاده از اینترنت و خدمات پست الکترونیک و … بسیار گسترش یافتهاست، اما هنوز دشواریهای زیاد در این مسیر وجود دارد. در حال حاضر شهروندان برای بسیاری از کارهای اداری خود ناچار از چندین بار مراجعه حضوری هستند. به عنوان مثال برای ارائه پرونده یک بیمار پس از ترخیص از بیمارستان به شرکت بیمهگر اصلی و بیمهگر تکمیلی، شهروند موردنظر ما باید شش یا هفتبار به بیمارستان و نمایندگی بیمه و … مراجعه کند. درحالیکه این سازمانها میتوانند با تجهیز مراکز خود، تمام این کارها از طریق اینترنت انجام دهند و نیازی به هفت سفر و هفتبار دنبال جای پارک گشتن و هفتبار دوبله پارک کردن نباشد! بسیاری دیگر از مراجعات شهروندان به سازمانها از این نوع است. اگر در این عرصه زمینهسازی شود، بخش مهمی از سفرهای روزانه شهروندان دیگر ضرورتی نخواهدداشت.
۵ – دورکاری در جامعه ما پدیدهای غیرقابلتصور است. درحالیکه برخی از سازمانها و مؤسسات دولتی و خصوصی میتوانند از این شیوه استفاده بکنند. البته بدیهی است، در این عرصه نمیتوان شتابزده و فرمایشی وارد شد. بلکه باید برای آن فرهنگسازی و زمینهسازی کرد. کاری که باید مثلاً بیستسال پیش شروع میشد و الان میتوانستیم از نتایج خوب آن بهرهمند شویم. الان هم اگر شروع به زمینهسازی کنیم، بیست سال بعد اثر مثبت آن را خواهیم دید. دورکاری نیز نیاز شهروندان به رفتوآمد روزانه را کاهش میدهد.
۶ – سهم شبکه حملونقل عمومی در کل رفتوآمدها باید براساس برنامهای بلندمدت افزایش یابد. افزایش عرضه خدمات حملونقل عمومی اعم از مترو، اتوبوس و تاکسی باید بهگونهای باشد که شهروندان خود به استفاده از این شیوه رفتوآمد ترغیب شوند. ازدحام، بینظمی و تأخیرهای غیرقابل پیشبینی، تمایل شهروندان به این شیوه رفتوآمد را کاهش میدهد. هرچند در طول این سالها مترو در شهر تهران به سرعت گسترش یافته، و نقش بزرگی در نقل و انتقال شهروندان به عهده گرفتهاست، اما بایدگفت نیاز شهر به شبکه مترو بسیار بیشتر از این است و در این عرصه هم هنوز خیلی عقب هستیم. متأسفانه همدلی بین مقامات تصمیمگیر در این عرصه به بهانههای مختلف وجود ندارد و درنتیجه شهروندان مجازات میشوند. دو سهسال پیش در یک مجادله بین نماینده دو نهاد درگیر در باب تأمین بودجه برای مترو، مقام مسؤول دولتی قریب به این مضمون گفتهبود که اگر پولتان کم است، کمتر مترو بسازید! کسی مجبورتان نکردهاست!
۷ – بخشی از حملونقل شهری طبعاً با استفاده از ناوگان خودروها انجام میگیرد. فرسودگی و نقص فنی تعداد قابلتوجهی از خودروها، میران آلودگی بهازای هر سفر را افزایش میدهد. تسریع در جایگزینی خودروهای فرسوده، بهویژه خودروهای عمومی و جلوگیری قاطعانه از رفتوآمد خودروهای مشکلدار اجتنابناپذیر است. هرچند در این عرصه کارهای زیادی شده، اما کافی نبودهاست. به همین دلیل حضور خودروهای مشکلدار در سطح شهر محسوس است و توجه ویژهایمیطلبد.
۸ – برنامه گازسوز کردن خودروها چندینسال است که آغاز شده، اما هنوز در ابتدای راه هستیم. نه زیرساختهای لازم از جمله مراکز عرضه گاز به حد کافی آماده و تجهیز شدهاند و نه فرهنگسازی برای اینکار شدهاست. صنعت خودروسازیمان هم که اصلاً نیازی به هماهنگی با اهداف کلان کشور ندارد.
۹ – در چندینسال گذشته این امکان فراهم بود که در باب بهبود کیفیت سوختهای عرضهشده در سطح کشور کار بکنیم و هم به فکر بهبود استانداردهای خودروهای ساخت داخل باشیم و درنتیجه خودروهایی با استاندارد بالاتر و سوختهایی با آلایندگی کمتر عرضه کنیم. هرچند که قدمهایی در این مسیر برداشتهشده، و البته بیشتر از آن سخنرانیهای فراوانی در این باب انجام شدهاست، اما توفیق چندانی به دست نیامدهاست. حتی به دلیل پایین آمدن کیفیت سوخت عرضهشده، قدمی هم به عقب برداشتهایم.
با توجه به آنچه گفتهشد، و از آنجا که منشأ اصلی آلودگی هوای شهر، تردد خودروها است، و سایر عوامل نقشی بسیار جزئی و حاشیهای دارند،(۱) میتوانگفت میزان آلودگی تولیدشده در هرروز برابر است با تعداد واحد سفر انجامشده در روز ضربدر میزان مواد آلاینده ایجادشده بهازای هر واحد سفر. حال برای کاهش میزان آلودگی هوا باید از یک سو تعداد سفر در روز را کاهش بدهیم و از سوی دیگر، میزان تولید آلودگی بهازای هر واحد سفر را کم کنیم. برای کاهش تعداد واحد سفر، باید برنامههای بلندمدت با هدف بهینهسازی شیوههای استقرار جمعیت و کاستن از ازدحام جمعیت در مناطق خاص، افزایش سهم ارتباطات الکترونیک به جای مراجعات حضوری و … طراحی و اجرا شوند. برای کاهش میزان تولید آلودگی بهازای هر واحد سفر هم باید به فکر افزایش سهم حملونقل عمومی در کل رفتوآمد، حذف خودروهای فرسوده و مشکلدار، بهبود کیفیت سوخت، بهبود کیفیت خودروهای عرضه شده، و … باشیم.
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
۱ – براساس مطالعات انجامشده توسط شهرداری تهران، سهم عوامل متحرک در تولید آلایندهها در شهر تهران حدود ۸۲درصد است. مراجعه کنید به آدرس زیر:
الف الف ۸۲درصد آلودگی هوای تهران از خودروهاست الف الف
دستهها: برنامهریزی و بودجه, سیاستگذاری اقتصادی, مسائل زیستمحیطی