جامعه رانتی و شهروندان درجه‌یک
اواخر دهه ۱۳۷۰ عبارت شهروند درجه یک و دو به شکل گسترده‌ای در روزنامه‌ها مورداستفاده قرار گرفت. گروهی معتقد بودند نوعی تبعیض نانوشته بین افراد جامعه در جریان است و بخشی از جامعه را با عنوان شهروند درجه‌یک در موقعیت ممتاز نسبت به دیگران قرار می‌دهد. بارزترین امتیاز موردتوجه مصونیت آنان از مجازات و تنبیه در صورت ارتکاب تخلفات خاص بود.
علت توجه گسترده به این موضوع، جنجالی بود که بعد از طرح شعار “ایران برای همه ایرانیان” به‌عنوان شعار محوری تبلیغاتی یک گروه سیاسی راه افتاد. یکی از سخنوران مطرح و صاحب سبک این شعار را انحرافی و نامعقول خواند زیرا به‌زعم او همه ایرانیان صاحب حق نیستند و گروهی بر بقیه برتری دارند! آن‌روزها منتقدان این سخنور خاص مطالب فراوانی در نقد ایشان نوشته و منتشر کردند که اسلام چنین تبعیضی را برنمی‌تابد و چیزی به نام شهروند درجه‌یک در تفکر اسلامی نداریم.
با گذشت سال‌ها از آن ایام، روایت دیگری از مفهوم شهروند درجه‌یک موردتوجه قرار گرفته‌است که بیشتر بر نحوه دسترسی به منابع عمومی و فرصت‌های ثروت‌اندوزی تکیه دارد. طی سالیان گذشته گروهی معدود از وابستگان افراد متنفذ با خواندن برخی اوراد جادویی موفق به دریافت مجوز‌های مزین به امضای طلایی و تسهیلات بانکی بی‌حساب شدند. آنان معمولاً بعد از دریافت تسهیلات و خرید املاک و مستغلات به تورم لجام‌گسیخته دامن زدند، و درنهایت با قلدری تمام از بازپرداخت وام خود نیز طفره رفتند.
این تجربه تلخ بسیاری از ناظران را به این باور رساند که فساد بسیاری از خواص را گرفتار خود ساخته‌است. آنان با ملاحظه دسترسی آسان نورچشمی‌ها به تسهیلات بانکی میلیاردی و دشواری دریافت وام ازدواج برای جوان‌های محروم از پارتی، مفهوم شهروند درجه‌یک و درجه‌دو را به روشنترین وجه دریافتند.
با بازخوانی ماجرای جناب میثم تمار در یادداشت قبلی، می‌توان ادعا کرد که اسلام علوی هم با کمال تعجب به تفکیک شهروندان باور دارد! اما برخلاف شیوه رایج امروزی، شهروندان درجه یک نه‌تنها مصونیت و امتیاز زراندوزی و رانت‌خواری ندارند، بلکه گرفتار محدودیت بیشتری هستند! میثم یک شهروند درجه‌یک و از خواص تلقی می‌شود، پس آنچه برای سایر کسبه مباح است برای او جایز نیست!
درجه‌یکی بودن و جزو خواص تلقی شدن در جامعه علوی برای فرد مصونیت و امتیاز و امکان زراندوزی فراهم نمی‌آورد، بلکه او را محدود می‌سازد. همانگونه که در دوران دفاع مقدس در دهه ۱۳۶۰ جوانان مدافع میهن بابت جانفشانی خود هیچگونه حقی مطالبه نمی‌کردند، چون شهروند درجه‌یک بودند.
جامعه‌ای که در آن خواص به‌جای محدودیت و “تکلیف” بیشتر، از “حق” رانت‌خواری و زراندوزی بهره‌مند باشند، با ارزش‌های علوی فاصله‌ای نجومی دارد.
————————–
* – این یادداشت در روزنامه عصر اقتصاد شماره چهار‌شنبه ۱۴ – ۶ – ۹۷ به‌چاپ رسیده‌است.

دسته‌ها: توزیع درآمد و رفاه, رانت‌خواری و فساد