آب شیرین خزر در کام تشنه کویر
چندی پیش خبر آغاز پروژه انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی ایران در رسانهها منتشر شد. در این پروژه به قرار اطلاع، بناست آب دریا با استفاده از تأسیساتی که در کنار ساحل نصب میشود، شیرین شده و به مناطق مرکزی ایران منتقل شود. در مراحل تکمیلی پروژه مقصدهای متعددی در حاشیه کویر برای آب شیرین استحصالشده در نظر گرفتهشدهاست.
این پروژه بهطوریکه ملاحظه میشود، پروژه عظیمی است که باید با صرف هزینهای گزاف به انجام برسد، و دقیقاً به همین دلیل باید بررسیهای همهجانبه درباب آن صورت پذیرد.
اصولاً مطالعات اولیه درباب یک پروژه و هزینهای که برای انجام این مطالعات صرف میشود، رابطه نزدیک با ابعاد پروژه دارد. به عنوان مثال مطالعات اولیه یک پروژه که بناست با صرف هزینهای برابر با یک میلیارد ریال انجام بگیرد، با یک پروژه عظیم دههزار میلیارد ریالی بسیار متفاوت است.
البته مسأله هزینه فقط یک مورد از اقلام مهم مرتبط است. هزینههای زیستمحیطی، آثار اقتصادی و اجتماعی و خیلی مسائل دیگر باید موردتوجه باشند و هرقدر پروژه عظیمتر و تأثیرگذارتر باشد، طبعاً باید متکی بر مطالعات اولیه دقیقتری باشد.
حال سؤال این است که در مورد پروژه عظیم انتقال آب به کویر مرکزی، مطالعات اولیه از چه میزان از دقت برخوردارند و تا چه اندازه تصمیمگیرندگان را به یقین رساندهاند.
در اظهارنظرهای متعددی در باب این پروژه که از طرف کارشناسان و اهل فن ارائه شد، به نکات متعدد ارزشمندی اشاره شدهبود. از جمله:
۱ – درست است که کویر مرکزی ایران با دشواریهای ناشی از کمبود آب روبهرو است، اما تأمین آب شیرین و عرضه آن در این منطقه تا چه میزان مشکلات را کاهش میدهد؟ آیا تنها مشکل منطقه کمآبی و بیآبی است؟ به عبارت دیگر ممکن است حتی با تأمین آب شیرین هم باز سیمای منطقه تغییری نکند و در واقع اثر مثبت اجرای پروژه به حداقل برسد.
۲ – برای رفع مشکل کمبود آب در منطقه و حداقل کاستن از شدت آن، اولین قدم حرکت به سمت استفاده بهینه از منابع موجود آب و بهاصطلاح اصلاح الگوی مصرف و افزایش بهرهوری است. بهراستی منابع آب موجود در منطقه با چه میزان از بهرهوری مورداستفاده قرار میگیرند؟ اگر طرحی برای اصلاح الگوی مصرف آب در منطقه، و جلوگیری از هدر رفتن منابع گرانبهای آب به دلیل استفاده از روشهای سنتی آبیاری و حتی اسراف در مصرف آب شهری و عدماستفاده مطلوب از پسابهای شهری اجرا شود، با چه میزان از سرمایهگذاری قابلاجرا است و چه میزان بر رفع مشکل کمآبی منطقه تأثیر میگذارد؟
۳ – باتوجهبه هزینهبر بودن این پروژه طبعاً قیمت تمامشده محصول نهایی یعنی آب شیرین عرضهشده در کویر، زیاد خواهدبود و با این آب گران هیچگونه فعالیت کشاورزی مقرون به صرفه نیست و تنها میتوان از آن برای آب شرب در شبکه آب شهری استفاده کرد. آیا راههای دیگری برای کاهش هزینه موردبررسی قرار گرفتهاست؟
۴ – در حال حاضر پروژههای عمرانی پرشماری در گوشهوکنار کشور در حال اجرا هستند و طبعاً محدودیت منابع مالی دولت موجب طولانی شدن زمان تکمیل آنها میشود و این به معنی افزایش هزینهها است. آیا بهتر نیست در شرایط کنونی به جای شروع پروژه جدید بهویژه پروژهای بسیار پرهزینه، منابع مالی موجود را صرف تکمیل پروژههای نیمهتمام بکنیم و بعد از اتمام آنها، پروژههای جدید را شروع کنیم؟ فراموش نکنیم که کشور ما در طول سالهای گذشته بابت طولانی شدن زمان اجرای پروژهها و دیر به بهرهبرداری رسیدن آنها زیانهای هنگفتی متحمل شدهاست.
۵ – حتی اگر منابع مالی دولت محدود نباشد و با اجرای این پروژه، محدودیتی برای سایر پروژههای در دست اقدام ایجاد نشود، باز هم این سؤال مطرح میشود که بهترین راه استفاده از این منابع مالی کدام است؟ آیا پروژهای بهتر و تأثیرگذارتر از این پروژه وجود ندارد؟ اساسآ انتخاب بین چندین پروژه رقیب که هرکدام عواید متفاوتی دارند، باید با چه منطقی انجام بگیرد؟
۶ – در سالهای اخیر محیط زیست در کشورمان با بحران جدی روبهرو شدهاست. افزایش شدت بهرهبرداری، اجرای پروژههای عمرانی بدونتوجه به آثار زیستمحیطی آنها، تخریب ناشی از بهرهبرداری بیرویه، و بهیککلام ندانمکاریها موجب سرعتگرفتن جریان تخریب محیط زیست شدهاست. این شرایط خاص ایجاب میکند در اجرای پروژههای عمرانی بزرگ، بهویژه پروژههایی که آثار قابلتوجهتر و عمیقتر در شرایط زیستمحیطی دارند، دقت و تأمل بیشتری شده و آثار آنها با حوصله فراوان سنجیدهشود.
در این پروژه بزرگ بناست آب دریا با استفاده از تأسیسات نصبشده در ساحل شیرین شده، و به کویر منتقل شود. انجام این کار باعث افزایش درجه شوری آب در منطقه ساحلی میشود و این امر زندگی آبزیان را در منطقه موردنظر تهدید خواهدکرد.
اینروزها دریای خزر شرایط زیستمحیطی شکنندهای دارد. اجرای پروژههای بزرگ در سواحل آن، باز شدن پای آبزیان غیربومی به منطقه، افزودهشدن زبالهها و نفوذ شیرابه زبالههای شهری، همه و همه موجبات تهدید گونههای جانوری به انقراض را فراهم ساختهاست. در چنین شرایطی اضافه شدن یک مشکل جدید به مشکلات موجود زیستمحیطی منطقه، بحران را جدیتر خواهدکرد. و …
بهطوری که ملاحظه میشود، میتوان از جنبههای مختلف درباب این پروژه بزرگ صحبت کرد و آن را مورد نقد و بررسی قرارداد. هرکدام از این عناوین هم بهتنهایی ارزش بحثهای جدی را دارند. اما آن چه که بیشتر توجه مرا جلب کردهاست، شرایط حاکم بر فضای تصمیمگیری درباب چنین پروژههایی است.
همانطور که در ابتدای بحث گفتم، میزان مطالعات اولیه هر پروژه رابطه مستقیم و نزدیک با ابعاد پروژه و قدرت تأثیرگذاری آن دارد. در مطالعات اولیه باید پاسخ تمام مشکلات و ایرادات احتمالی که چندین نمونه از آنها مطرح شد، دادهشود و تصمیمگیرندگان به این جمعبندی برسند که با وجود این مشکلات باز هم اجرای پروژه به نفع جامعه است.
مطرح شدن فکر اولیه یک پروژه در سطح جامعه، موجب میشود که تصمیمگیرندگان در همان ابتدای کار بدون صرف هزینههای مطالعاتی زیاد از تفکر نخبگان جامعه بهره گیرند، و بهاینترتیب ابعاد موضوع بهتر شکافته شود. به همین دلیل است که گفته میشود در مراحل آغازین تدوین برنامههای توسعه، باید جوامع دانشگاهی و نخبگان کشور را درگیر کرد، تا با استفاده از توان فکری آنها و با الهام گرفتن از مجادلات بین آنها، بشود بهترین مجموعه از سیاستها را انتخاب نمود. و بهاینترتیب شاید بسیاری از پروژهها هرچند از ظاهری جذاب و فریبنده برخوردار هستند، امتیاز چندانی نیاورده و به مرحله کلنگزنی نرسند.
حال سؤال این است آیا برای این پروژه عظیم چنین مراحلی طی شدهاست؟ آیا جوامع علمی کشور و اهل فن و نظر فرصت کافی داشتهاند تا به موقع در جریان این تصمیم حیاتی و بزرگ قرار بگیرند و با اظهارنظرهای علمی خود به کمک تصمیمگیرندگان بشتابند؟
در قالب یک محاسبه ساده و با ارائه یک شاخص کمی نمادین، میتوان میزان مصرف کاغد در مرحله مطالعات اولیه هر پروژه را شاخصی برای میزان اهمیت آن از دید نهادهای تصمیمگیر دانست. اگر پروژهای بزرگ و مهم تشخیص دادهشود، کاغذ بیشتری در مرحله مطالعه آن سیاه میشود!
وقتی صحبت از صرف هزینهای معادل چندهزار تومان میشود، شاید نیازی به استفاده از کاغذ نباشد. اما وقتی پای پروژهای در مقیاس هزار میلیارد تومان به میان میآید، دست مدیران و تصمیمگیرندگان در مرحله امضا میلرزد. آنها محتاطانه از زیردستانشان میپرسند آیا مطالعات اولیه واقعاً کافی بودهاست؟ آیا با این امضا منابع مالی کشور هدر نخواهدرفت؟
حال سؤال این است که برای رسیدن به مرحله تصمیم و آغاز این پروژه، چه مقدار کاغذ به صورت مجلدات گزارشهای رسمی مورداستفاده قرار گرفتهاست؟ و آیا این میزان متناسب با ابعاد عظیم پروژه بودهاست؟
دستهها: برنامهریزی و بودجه, سیاستگذاری اقتصادی, مسائل زیستمحیطی
در این پروژه بزرگ بناست آب دریا با استفاده از تأسیسات نصب شده در ساحل شیرین شده و به کویر منتقل شود . انجام این کار باعث افزایش درجه شوری آب در منطقه ساحلی می شود و این امر زندگی آبزیان را در منطقه مورد نظر تهدید خواهد کرد .
میزان شوری آب دریای خزر در سواحل جنوبی در حدود یک و سه دهم درصد است یعنی از آب دریاهای آزاد خیلی کمتر شور است . افزایش مختصری نمک به آن می تواند شوری آب را یک کمی تغییر بدهد ولی هنوز به شوری دریاهای آزاد نخواهد شد . پس این را نمی توان یک تهدید به حساب آورد .
پیشنهاد می کنم در صورت امکان مطلبی هم در خصوص اثرات اقتصادی کاهش آب دریاچه ارومیه ارائه فرمایید