قرآن کریم در آیه ۲۹ سوره شریفه فتح تصویری از یاران رسول ختمی‌مرتبت ترسیم می‌کند که بسیار قابل‌تأمل است: “مُحَمَّدٌ رَسُولُ‌اللَّهِ، وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى‌الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ” محمّد(ص) فرستاده خداست و یارانش در برخورد با کافران بسیار سرسخت و با یکدیگر بسیار مهربان هستند.
اگر پیام این آیه را صرفاً در سختگیری بر دشمنان و آسانگیری بر دوستان و به‌اصطلاح خودی‌ها خلاصه کنیم، ممکن است گفته‌شود اصولاً شرط تداوم موفقیت یک حکومت همین است که ارباب قدرت درعین مقابله با مخالفان، با یکدیگر همدل و همزبان بوده، و به‌اصطلاح هوای هم را داشته‌باشند، تا دشمن از اختلاف بین آنان سوء‌استفاده نکند. اما به نظر می‌رسد پیام آیه بسیار عمیق‌تر از این تفسیر ساده باشد. زیرا همه حاکمان مقتدر و ستمگر طول تاریخ نیز می‌توانند نزدیکان خود را با این ویژگی تعریف کرده، و آن را رمز موفقیت خود و حکومتشان بدانند.
برای درک بهتر مطلب تأمل در دو نکته زیر ضرورت دارد:
۱ – معیت و همراهی پیروان پیامبر با ایشان که آیه بدان اشاره می‌کند (الذین معه)، را باید نه یک ویژگی با طبقه‌بندی سفید و سیاه بلکه دارای مراتب و درجات بدانیم. گروهی از پیروان درجه همراهی شان بیشتر از بقیه است. بدین‌ترتیب جامعه اسلامی را می‌توان در قالب یک دایره مجسم کرد که در مرکز آن وجود شریف رسول اکرم قرار دارد، و مدعیان پیروی آن‌جناب متناسب با ظرفیت وجودی خویش و همّتی که برای درک معارف الهی و پیروی از ایشان به‌کار می‌برند، در فاصله‌ای معین از مرکز دایره قرار می‌گیرند.
شاید اشاره به حضرت علی (ع) در آیه شریفه مباهله با عبارت “انفسنا” بدین‌معنی باشد که او چنان در پیروی از رسول گرامی پایمردی و همت به‌کار برده، و چنان در کاستن از فاصله خود با مرکز دایره توفیق داشته، که گویی اصلاً فاصله‌ای بین معلم و شاگرد ممتازش نمانده، و از فرط نزدیکی به مرکز دایره، همان مرکز و “نفس پیامبر” تلقی می‌شود.
۲ – ضمیر “هُمْ” را ازیک‌سو می‌توان مرتبط با “َالَّذِینَ مَعَهُ” دانست، و از سوی دیگر می‌توان آن را نقطه مقابل جامعه “ُکُفَّارِ” تعبیر کرد. در حالت اول، معنای آیه این خواهدبود که یاران برگزیده پیامبر هوای جمع محدود خودشان را دارند، و لابد غیرخودی‌ها یعنی پیروانی را که درجه معیتشان پایین‌تر است، در جمع خود راه نمی‌دهند. اما در حالت دوم می‌توان برداشت کرد که این گروه محدود نسبت به نقطه مقابل کفار که دشمنان پیامبر محسوب شده، و قصد براندازی آیین او را دارند، یعنی جامعه بزرگ پیروان پیامبر (اعم از آنان که درجه معیتشان با پیامبر شدید یا ضعیف باشد) مهربان و اهل مدارا هستند. ناگفته پیداست که معنای اول با روح تعالیم اسلامی سنخیت چندانی ندارد.
حال با درنظر گرفتن این دو نکته، می‌توان پیام آیه را چنین برداشت کرد:
از بین همه پیروان رسول اکرم که ادعای همراهی با او را دارند، کسانی “همراه‌تر” هستند و به عبارتی پیام معلّمشان را بهتر درک کرده‌اند که درعین سرسختی و ایستادگی در مقابل دشمنان قسم‌خورده آیین پیامبر، با همه پیروان او از هر فرقه و مذهب و حزبی که باشند، مهربان هستند و آنان را تحمل می‌کنند، در مقابل خطاهای پیروانی که از مرکز دایره دور شده‌اند، اهل گذشت و مدارا هستند و زبان به تکفیر کلیه پیروان غیر از خودشان نمی‌گشایند. آنان به‌مصداق “کُونُوا دُعَاهً لِلنَّاسِ‌ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ” با عمل درخشان خود برای جلب همراهی هرچه بیشتر پیروان دورمانده از مرکز تلاش می‌کنند. مهربانی و مدارای آنان نصیب همه کسانی است که در نقطه مقابل کفار (دشمنان قسم‌خورده) قرار می‌گیرند، و فقط شامل “خودی‌ها” نمی‌شود.
به‌راستی جامعه اسلامی تا چه میزان به زیور چنین مدارایی آراسته‌ است؟ گروهی در مقابل صهیونیست‌های کودک‌کش که به کمتر از درهم شکستن امت اسلامی رضایت نمی‌دهند، اهل نرمش و صمیمیت هستند، اما ملل مسلمان همجوار خود را تحمل نمی‌کنند. گروهی دیگر همه فرق اسلامی را تکفیر کرده، و کشتن بعضی و آزردن برخی دیگر را شرط رسیدن به بهشت تلقی می‌کنند، و گروه سوم با اعمال و گفتار نسنجیده خود بر طبل تفرقه می‌کوبند، و دیوار بلند بی‌اعتمادی بین فرق اسلامی و ملت‌های مسلمان را بلندتر و مستحکم‌تر می‌کنند.
امروز جهان اسلام بیشتر از هر روز دیگر نیازمند مدارای محمدی است: رفتاری حلیمانه از جانب کسانی که بیشتر از دیگران مدعی همراهی با پیامبر و پیروی از تعالیم او هستند، می‌تواند آتش تفرقه در جامعه اسلامی را خاموش کند، و دل‌های مسلمانان را به هم نزدیک کند، تا ثروت و امکانات جامعه خود را صرف پیشرفت جامعه و افزایش رفاه مردمشان و نه مسابقه مرگبار تسلیحاتی بکنند. بردباری در مقابل اصحاب همه فرق اسلامی و مدارا با همه گرایشات فکری و سیاسی در جهان اسلام می‌تواند قدرت نهفته جامعه اسلامی را در مسیر پیشرفت و جبران عقب‌ماندگی چندصدساله خود به کار بیندازد.
شاید خطاب قرآن کریم به پیامبر رحمت و مدارا در آیه ۱۵۹ سوره شریفه آل‌عمران که فرمود “به برکت رحمت الهی در برابر مردم نرم و مهربان شدی، و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند. پس آن‌ها را ببخش و برای آن‌ها آمرزش بطلب، و در کارها با آنان مشورت کن” به همین معنی باشد.
اگر پیامبر رحمت بر پیروان سخت می‌گرفت و گروهی از یاران نزدیکش را بر دیگران برتری داده، و آنان را خودی و بقیه را غیرخودی تلقی می‌کرد، و اگر خودی‌ها را بیشتر از غیرخودی‌ها تحمل می‌کرد، پیروانش از گرد شمع وجود او پراکنده می‌شدند.
بیایید در این ایام پربرکت، به دامان اندیشه تابناک “مدارای محمدی” بازگردیم، آستانه تحمل خود را بالا برده، و با اعمال و رفتار سنجیده خود در مسیر “تقریب فرق اسلامی” حرکت کنیم. اما روشن است که اول باید از جامعه خودمان شروع کنیم.
—————————–
* – این یادداشت در روزنامه عصر اقتصاد شماره سه‌شنبه ۱۴ – ۹ – ۹۶ به چاپ رسیده‌است.

دسته‌ها: یک‌کمی سیاسی