آبیاری قطره‌ای برای دومیلیارد نفر! *
کاهش ذخیره آب سدها و هشدارهای پیاپی مسؤولان و کارشناسان که اهمیت رعایت اصول صرفه‌جویی را مطرح می‌کنند، توجه همگان را به پرونده آب و شیوه‌های مدیریت منابع آبی کشور جلب کرده‌است. در همین راستا سخنان معاون اسبق وزارت جهاد کشاورزی دولت سیزدهم در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ در مورد وضعیت منابع آب کشور بار دیگر به لطف فضای مجازی به صدر اخبار بازگشته‌است. وی با یک محاسبه ساده اعلام کرده‌بود که منابع آب کشور توان تأمین آب شرب دومیلیارد نفر را دارد. (۱) محور کلی سخنان وی این بود که کشورمان از نظر منابع طبیعی بسیار غنی است و مشکل فقط به شیوه‌های مدیریت برمی‌گردد.
در سال‌های گذشته برخی سخنوران از ضرورت افزایش جمعیت و حتی رساندن ابعاد خانوار از ۴ نفر به ۱۴ نفر سخن گفته و محدودیت منابع آبی کشور و پایین بودن ظرفیت جمعیت‌پذیری را دروغ و بی‌اساس دانسته‌اند. سخنان این مقام دولت سیزدهم نیز همسو با سخنان مزبور موردتوجه کاربران فضای مجازی قرار گرفت.
اصل محاسبه معاون اسبق چندان محل مناقشه نیست. او به روشنی گفته که در محاسبه فقط آب مصرفی خانوار را مورد توجه قرار داده، و فرض کرده کل آب کشور فقط به خانوارها داده شود. به بیان دیگر او فقط یک عدد را بر عددی دیگر تقسیم کرده و نتیجه را اعلام کرده‌است. اما این محاسبه درست براساس فرضی بسیار نادرست انجام گرفته‌است. زیرا حتی در عالم خیال و در شهرهای افسانه‌ای هم نمی‌توان موردی را یافت که آن جامعه خیالی برای آب مصرفی جز مصرف خانوارها نداشته‌باشد. به بیان دیگر حتی در جوامع خیالی در داستان‌های پریان نیز شهروندان نیازمند داشتن شغل و درآمد هستند، و کارآفرینان برای ایجاد و عرضه فرصت‌های شغلی نیازمند مصرف آب چه در حوزه صنعت، چه در حوزه کشاورزی و حتی خدمات هستند. به‌گونه‌ای که امروزه سهم بخش صنعت از کل آب مصرفی کشورها را می‌توان به‌عنوان شاخصی برای رشد بخش صنعت موردتوجه قرار داد.
با عنایت به آن‌چه گفته شد، ظرفیت جمعیت‌پذیری کشور را نمی‌توان صرفاً با تقسیم میزان در دسترس آب به متوسط مصرف سرانه خانوارها محاسبه کرد، و باید مصرف آب در واحدهای تولیدی که بناست ازیک‌سو اشتغال پایدار برای جمعیت ایجاد کنند، و از سوی دیگر کالاها و خدمات موردنیاز جمعیت را تولید و عرضه کنند، و علاوه‌برآن حداقل آب موردنیاز برای حفظ منابع طبیعی و محیط زیست را نیز محاسبه کرد. اگر چنین مطالعه‌ای در کشورمان انجام بگیرد، متوجه خواهیم شد که با چه میزان کسری در منابع آب روبه‌رو هستیم.
محاسبه معاون اسبق هرچند از نظر دانش چهار عمل اصلی درست و مبرا از عیب و نقص است، اما تا حدی مشابه این محاسبه است که مثلاً بگوییم با عنایت به میزان آب در دسترس و تعداد خودروهای سواری کشور، اگر تمامی این میزان آب را به شستشوی خودروها با مسرفانه‌ترین شیوه اختصاص بدهیم، می‌توانیم هر خودرو را روزانه ۳۰بار بشوییم! چنین محاسبه‌ای از نظر دانش چهار عمل اصلی ایرادی ندارد، اما درعین‌حال ارزشی هم ندارد. جز این که نوعی بدآموزی در پی دارد و با دادن اطلاعات درست ولی ناقص به مخاطبان آنان را به انتخابی نادرست وامی‌دارد.
براساس مطالعات آمایش سرزمین که در اوایل دهه ۱۳۵۰ انجام گرفت، با عنایت به محدودیت منابع آب می‌بایست دولت برنامه‌ای منسجم برای انتقال صنایع آب‌بر و حتی کانون‌های تمرکز جمعیت به سواحل جنوبی کشور و ظرفیت‌سازی برای صنعت شیرین‌کردن آب دریا انجام می‌داد. اما این اصل مهم هم در سال‌های قبل از انقلاب و هم در سال‌های پس از آن فراموش شد. در سال‌های بعد از جنگ، افراط ناموجه در اجرای پروژه‌ها سدسازی دشواری‌های بزرگی را برای کشور ایجاد کرد که یک نمونه آن مرگ تدریجی دریاچه ارومیه در نتیجه احداث ده‌ها سد و ندادن حقآبه طبیعی دریاچه است. علاوه‌براین افراط در اجرای پروژه‌های انتقال آب از استان الف به استان ب نیز مشکلاتی را برای هر دو منطقه ایجاد کرده، و نارضایتی مردم را درپی‌داشته‌است.
به بیان دقیق‌تر مدیریت منابع آبی کشور در طول چند دهه گذشته بسیار ضعیف و نابخردانه انجام گرفته، و دشواری‌های امروز بیشتر از این که نتیجه بخت و اقبال یا نفرین دشمنان باشد، دستآورد مدیریت فامیلی و باجناق‌سالاری (در مقابل شایسته‌سالاری) بوده‌است. چنین مدیریتی بیشتر از این که براساس تحلیل‌های علمی و کارشناسی تصمیم بگیرد، از مجموعه اطلاعاتی تغذیه می‌شود که حتی اگر بنیان درستی داشته‌باشند، همانند تجزیه و تحلیل معاون اسبق عاری از فایده و گمراه‌کننده هستند. با تأمل در سخنان ایشان و سایر مسؤولان دولت وقت می‌توان‌دریافت نکته اصلی مورد عنایت او و همفکرانش بیشتر از این‌که اصلاح شیوه مدیریت منابع آب باشد، ارائه این پیام به مخاطبان است که کشور نیازی به تعامل با جهان خارج یا حل دشواری‌های موجود ندارد. جناب معاون اسبق در این رابطه گفته‌است: «۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان در ایران وجود دارد، به همین دلیل اگر دور تا دور کشور را دیوار هم بکشند و با جای دیگری ارتباط نداشته‌باشیم، باز هم می‌توانیم امور کشور را پیش ببریم.»
به نظر می‌رسد اگر دولت سیزدهم فرصتی می‌یافت تا با استفاده از تجربیات امثال ایشان برنامه خود را محقق سازد، چند سال بعد مسؤولان وقت ادعا می‌کردند با استفاده از شیوه‌های آبیاری قطره‌ای می‌توان آب موردنیاز ده‌میلیارد نفر را تأمین کرد، و بنابراین هیچ نیازی به تغییر شیوه سیاستگذاری، اصلاح روش حکمرانی یا اصلاح مسیر تعامل با دنیای خارج نداریم!
————————————-
* – این یادداشت در روزنامه شرق شماره یکشنبه ۵ – ۵ – ۱۴۰۴ به چاپ رسیده‌است.
۱ – مراجعه کنید به:
برای ۲ میلیارد نفر هم می‌توانیم آب تأمین کنیم
دسته‌ها: سیاستگذاری اقتصادی, مسائل زیست‌محیطی, یک‌کمی سیاسی