بازگشت همزمان تحریم‌ها و رانت‌خواران *
معمولاً با وقوع تغییرات قابل‌توجه در عرصه اقتصاد، اعم از تغییر سیاست دولت‌ها یا بروز محدودیت‌ها و گشایش‌ها، فرصت‌های مطلوب کسب سود به صورت تجارت، تولید و اشتغال مولد در اختیار برخی از بازیگران عرصه اقتصاد قرار می‌گیرد. اما درعین‌حال این تغییرات می‌توانند بزرگترین عامل مولد رانت هم باشند. به بیان دیگر به‌دنبال وقوع تغییرات موردنظر، فرصت برخورداری از رانت برای برخی بازیگران عرصه اقتصاد فراهم خواهدآمد. به‌ویژه در جامعه‌ای که رانت نقش مهمی در مناسبات اقتصادی بازی می‌کند، و بیشترین حجم فعالیت‌های اقتصادی تحت‌تأثیر رانت‌های پیدا و پنهان قرار می‌گیرند، این پدیده بیشتر اهمیت خواهدیافت.
تغییراتی که طی دهه‌های گذشته در میدان اقتصاد کشور اتفاق افتاده، در سایه ندانم‌کاری و بی‌توجهی سیاست‌گذاران به مقوله رانت و رانت‌خواری، موجب فراهم آمدن فرصت‌های تاریخی صید رانت برای حرفه‌ای‌ها شده‌است. شروع دوران سازندگی که با افزایش چشمگیر حجم فعالیت‌های عمرانی همراه بود، شکل‌گیری تحریم‌ها و کاهش امکان تجارت بی‌دردسر با جهان خارج که نتیجه تصویب و تحمیل قطعنامه‌های ظالمانه شورای امنیت بود، و تلاش دولت وقت برای آنچه “دور زدن تحریم‌ها” نامیده‌می‌شد، همه و همه تغییراتی شگرف در عرصه اقتصاد کشور بودند، و طبعاً فرصت‌هایی را برای رانت‌خواری در اقتصادی به‌شدت رانت‌زده آفریدند.
اصطلاح “کاسبان تحریم” که طی دوران مذاکرات منتهی به امضای سند نهایی برجام مطرح شد، دقیقاً اشاره به همین موضوع داشت که شکل‌گیری و تشدید تحریم‌ها موجب ایجاد رانت برای برخی افراد شده، و این افراد منافع خود را در تداوم نظام تحریم‌ها می‌بینند تا همچنان از این طریق بر ثروت و مکنت خود بیفزایند. در دورانی که قطعنامه‌ها برعلیه ملت ایران یکی پس از دیگری تصویب و اعمال می‌شد، فرصت‌های درخشان کسب رانت در اختیار افراد محدود قرار می‌گرفت و مسؤولان وقت هم نه‌تنها اعتنایی به این امر نداشتند، بلکه با پررنگ‌تر کردن پدیده “امضای طلایی” بر رونق این بازار مخرب اقتصاد ملی افزودند.
در چنین فضایی، حتی برداشته‌شدن از فشار تحریم‌ها و آغاز فصل تازه‌ای در تعامل با جهان که بعد از امضای سند نهایی برجام اتفاق افتاد، می‌توانست فرصت‌های تازه‌ای برای کسب رانت در اختیار فرصت‌طلبان قرار دهد. خوشبختانه تلاش دولت یازدهم در مسیر شفاف‌سازی هرچه بیشتر فضای مذاکرات با طرف‌های خارجی و حساسیت بیش از حد رسانه‌ها اعم از رسانه‌های منتقد یا حامی دولت به اخبار مربوط به این مذاکرات، فرصت کسب رانت را به‌شدت کاهش داد. (۱)
اینک با خروج امریکا از برجام و تلاش ترامپ برای جلب همراهی اروپا در اعمال فشار بر ایران، حتی اگر این تلاش به‌جایی نرسد، و امریکا در این حرکت تنها بماند، شرایط متفاوتی برای اقتصاد کشور ما پدید خواهدآمد، شرایط متفاوتی که می‌تواند همراه با فرصت‌ها، تهدیدها و صدالبته فرصت رانت‌خواری برای برخی بازیگران عرصه اقتصاد باشد. در چنین موقعیتی، اگر مسؤولان به‌فکر نباشند و تهمیدات لازم را به‌کار نگیرند، ممکن است دوره جدید تاخت‌وتاز رانت‌خواران که اینک تجربه موفق سالیان پیش را نیز یدک کشیده، و کارآزموده‌تر شده‌اند، فرارسیده، و عرصه را بیش از پیش بر اقشار کم‌درآمد و طبقه متوسط روبه‌زوال کشور تنگ سازد. به‌ویژه با نقدینگی عظیمی که در اقتصاد کشورمان شکل گرفته، و در اختیار بخش کوچکی از شهروندان و بازیگران عرصه اقتصاد است، چنین اتفاق شومی دور از ذهن نیست.
در خاتمه باید به این نکته اشاره کنم که در سال ۵۹ و با شروع جنگ تحمیلی، تغییری بزرگ در شرایط اقتصادی کشور اتفاق افتاد، و طبعاً فرصتی بی‌نظیر در اختیار جویندگان رانت قرار گرفت که از این “تغییر شرایط” بهره بگیرند. بااین‌حال تحرک به‌موقع دولت و طراحی نظام کارآمد حمایت از اقتصاد خانوارهای کم‌درآمد، موجب شد خسارت این “تغییر شرایط” به اقتصاد کشور و معیشت اقشار آسیب‌پذیر به حداقل برسد، و رانت‌خواران فقط توانستند به بخشی اندک از آنچه در فکر تاراجش بودند، برسند.
اینک با گذشت ۳۷ سال از آن روزهای پرتلاطم، تمهیدات کارآمدتر و به‌روزتری برای مقابله با تهاجم رانت‌جویان لازم است.
—————————————–
۱ – در همان دورانی که رفت‌وآمد هیأت‌های تجاری به تهران افزایش چشمگیری یافته‌بود، در یادداشتی با عنوان “بازی برد – برد در دوران پساتحریم” به خطر رانت‌خواری ناشی از این “تغییر” و ضرورت بذل توجه مسؤولان به مهار این خطر پرداختم. یادداشت مذکور در روزنامه جهان اقتصاد شماره ۳۱ – ۴ – ۹۴ به چاپ رسید.
* – این یادداشت در روزنامه عصر اقتصاد شماره یکشنبه ۲۰ – ۳ – ۹۷ به چاپ رسیده‌است.
دسته‌ها: سیاست‌گذاری اقتصادی, یک‌کمی سیاسی