دیروز به لطف فضای مجازی دوباره مصاحبه آخرین وزیر نفت دولت دهم را خواندم که ایشان در تابستان سال ۱۳۹۰پیش‌بینی کرده‌بود: “در صورت تحریم نفت ایران، قیمت نفت از دویست دلار هم فراتر خواهدرفت”. یک‌بار دیگر خاطرات ناخوش آن روزها پیش چشمم زنده شد.(۱)
قصد به‌اصطلاح متلک‌گویی و عیب‌جویی و … ندارم. هر کارشناس و تحلیل‌گر برجسته جهانی، فهرستی از پیش‌بینی‌های نادرست و غلط در کارنامه گذشته خود دارد، و این چندان عجیب نیست. درواقع، وقتی یک پیش‌بینی کارشناسانه محقق نمی‌شود، ناظران به این نکته توجه می‌کنند که در آن پیش‌بینی چه عامل یا عواملی از قلم افتاده و موردبررسی قرار نگرفته‌اند؟ نقش کدام عامل تأثیرگذار کم‌رنگ‌تر از میزان واقعی یا پررنگ‌تر دیده‌شده‌است؟ کدام اتفاق غیرمنتظره افتاده که در زمان ارائه پیش‌بینی، کارشناس موردنظر اشرافی به آن نداشته‌است؟ و سؤالاتی از این قبیل.
اما هر حدس و اعلام‌نظر نسبت به آینده را نمی‌توان پیش‌بینی کارشناسانه و دارای ارزش بحث و بررسی دانست، حتی اگر درست هم از آب دربیاید! باید دید کارشناس و تحلیلگر دانشمندمان به چه اطلاعاتی استناد کرده، و محاسباتش را چگونه انجام داده‌است.
اگر شما در همان سال ۱۳۹۰ از یک جوانک تازه دانشجوی رشته اقتصاد می‌پرسیدید که: “اگر نفت ایران تحریم شود، چه بر سر قیمت نفت خواهدآمد؟”، احتمالاً آن جوان در پاسخ به سؤال شما به واقعیات زیر توجه می‌کرد:
۱ – تقاضای جهانی نفت در چه سطحی است؟
۲ – سهم اوپک و به ویژه‌ایران در تأمین تقاضای جهانی نفت چقدر است؟
۳– کیفیت نفت ایران با سایر محصولات عرضه‌شده به بازار تا چه میزان متمایز است؟
۴– ظرفیت تولید بیکار سایر تولیدکنندگان نفت برای این که جای خالی نفت ایران را در بازار پر کنند، چقدر است؟
۵– مصرف‌کنندگان عمده نفت در سطح جهان چقدر نفت ذخیره دارند (ذخایر استراتژیک)؟
۶– کشش قیمتی تقاضای جهانی نفت چقدر است؟
و ….
احتمالاً نکته‌ای که آن جوانک دانشجو از آن غافل می شد، البته به دلیل سرد و گرم روزگار نکشیدن!، تفاوت مصرف انرژی در فصل‌های سرد و گرم و تأثیر بالقوه آن روی تقاضای نفت خام بود. صد البته ناگفته پیداست منظور من از جوانک دانشجو کسی است که در فضایی رقابتی درس خوانده، امتحان داده، نمره خوب گرفته، و وارد دانشگاه شده‌است، نه کسی که می‌تواند با لطایف‌الحیل هرگونه کنکور و آزمونی را دور بزند، و بورس اعزام به خارج هم بگیرد! و نه آن دانشجوی مستعد و بخت برگشته‌ای که بنا بود در سال‌های بعد پای درس چنین استاد فرزانه‌ای بنشیند و از چشمه جوشان علم و دانش او بهره‌مند شود!
حال برگردیم به ماجرای پیش‌بینی وزیر محترم وقت. به‌راستی ایشان که لابد به دلیل تجربه و توان کارشناسی و شمّ بالای اقتصادی و سیاسی، برای منصب وزارت نفت آن‌هم در دوره‌ای پرآشوب مناسب تشخیص داده‌شده‌است، با استناد به چه عدد و رقمی و چه محاسباتی فکر می‌کند با تحریم نفتی ایران و کاهش حضور ایران در بازار جهانی نفت، قیمت نفت دوبرابر خواهدشد؟ توضیحاً در آن زمان قیمت نفت قدری بالاتر از یک‌صد دلار بود. همچنین باید به این نکته توجه کنیم که طبعاً وزیر محترم وقت به تیم مشاورانی متشکل از بهترین و مجرب‌ترین کارشناسان کشور در عرصه تجارت نفت دسترسی داشته، و با بهره گیری از رهنمود کارشناسی آنان لب به سخن گشوده‌اند.
طبعاً این رقم دویست دلار که وزیر وقت می‌گوید، حاصل یک مطالعه و محاسبه‌ای است. یعنی اعدادی درهم ضرب و به عددی دیگر تقسیم شده‌اند، و حاصل این محاسبه رقم دویست دلار شده‌است. آیا این محاسبات و این اطلاعات پایه قابل‌ارائه است؟
همان‌گونه که گفتم، حتی اگر چنین پیش‌بینی فاقد پایه علمی و محاسباتی، اتفاقاً درست هم از آب دربیاید، نمی‌تواند ارائه‌دهنده‌اش را از تیغ تیز نقد نجات دهد. اصل “از کجا آورده‌ای؟” حتی اگر در عرصه امور مالی و دارایی افراد (حداقل فعلاً) قابلیت‌اجرا نداشته‌باشد، درباب نقد و بررسی چنین پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌هایی قابل‌طرح است!
ممکن است وزیر محترم وقت در دفاع از این پیش‌بینی عجیب خود، به تحلیل چندماه پیش آدام اسلاتر پژوهشگر اقتصادی مؤسسه آکسفورد اکونومیکز استناد کند که او هم پیش‌بینی افزایش قیمت نفت را به سطح دویست دلار در صورت تحریم روسیه مطرح کرده‌است! اما باید دانست استناد به پیش‌بینی آقای اسلاتر کمکی به وزیر محترم وقت نمی‌کند. اسلاتر براساس اطلاعات و آمار و ارقام و با توجه به سهم روسیه در بازار نفت و گاز اروپا، تحلیل کرده‌است و تحلیلش به عنوان یک مطالعه کارشناسانه قابل‌نقد و بررسی است. ازاین‌رو می‌توان گفت، بین پیش‌بینی دویست دلاری آقای اسلاتر در تابستان سال ۹۳ با پیش‌بینی و در اصل تخیلات دویست دلاری وزیر محترم وقت در تابستان ۹۰ فاصله زمانی فقط سه‌سال است، اما فاصله متدی، از خیال‌بافی است تا تحلیل کارشناسانه. هردو دویست دلاری هستند اما این کجا و آن کجا.(۳)
حال قدری از بحث قیمت نفت فراتر برویم. فکرش را بکنید مجموعه سیاست‌هایی به‌عنوان دیدگاه یک حزب و گروه سیاسی برای اداره کشور تدوین شده، و به اجرا هم گذاشته‌می‌شود؛ اما هیچ‌کدام از اصول موردنظر پایه علمی و کارشناسی قابل‌قبول ندارد، زیرا بر پایه چنین پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌های عجیبی استوارند. از ماجرای تغییر ساعت رسمی کشور گرفته، تا انتقال سازمان‌های دولتی به شهرهای دیگر، طرح دورکاری، واگذاری زمین به همه برای کاشت و برداشت تره‌بار، واگذاری زمین بدون امکانات زیربنایی برای ساخت مجتمع‌های مسکونی ارزان‌قیمت، افزایش وسعت کشور آن هم به میزان نزدیک به بیست‌درصد با استفاده از دستگاه‌های جدیدی که اخیراً خریداری شده!، انتقال آب دریا از فلان‌جا به فلان‌جای دیگر، دور زدن تحریم‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها و ساختن ظرفیت‌های جدید، کاغذپاره بودن قطعنامه‌های شورای امنیت، بی‌اهمیت بودن ثبت جهانی میراث فرهنگی و تاریخی کشور و ده‌ها دیدگاه و سیاست عجیب و غریب دیگر، همه و همه براساس چنین تصورات و حدسیاتی که هیچ‌کدام قابلیت دفاع در یک ارزیابی کارشناسانه ندارند، ساخته و پرداخته‌شده‌اند.
البته وزیر محترم وقت در مصاحبه‌اش به موارد دیگری هم اشاره کرده، که تحلیل و ارزیابی آن‌ها فرصتی بیشتر طلب می‌کند. فقط لازم می‌دانم در باب پیش‌بینی عجیب و محقق‌نشده ایشان به داستانی تاریخی اشاره کنم:
انوری شاعر معروف که با حفظ سمت، منجم نیز بوده‌است، پیشگویی کرده‌بود که در روزی خاص بادهای سخت و توفان‌های سهمگین وزیده، و شهر را ویران می‌کند؛ آن‌روز هوا چنان آرام بود که حتی شمعی هم خاموش نشد. شاعری دو بیت زیر را درباره پیشگویی انوری جهت ثبت در تاریخ سرود:
گفت انوری که در اثر بادهای سخت
ویران شود سراچه و ملک سکندری
در روز حکم او نوزیدست هیچ باد
یا «مرسل الریاح» تو دانی و انوری!
——————————————–
* – این یادداشت در روزنامه جهان اقتصاد شماره دوشنبه ۸ – ۱۰ – ۹۳ به چاپ رسیده‌است.
۱ – مراجعه کنید به:
پیش‌بینی برعکس وزیر نفت احمدی‌نژاد
پیش‌بینی غلط نفتی آقای وزیر و کیهان
جزییات نفتی توافق احتمالی ایران و ۱+۵
۲ – مراجعه کنید به:
قیمت نفت به ۲۰۰دلار در هر بشکه خواهد‌رسید
۳- چندسال پیش آقای احمدی‌نژاد در یک سخنرانی رسمی با قاطعیت اعلام کرد (قریب به این مضمون) همگان می‌دانند که قیمت نفت دیگر به زیر صد دلار باز نخواهدگشت. البته ظاهراً بازارهای جهانی قصد شوخی با ایشان را کردند، چون با فاصله کوتاهی بعد از این سخنرانی و پیش‌بینی قاطعانه و البته غیرکارشناسی، قیمت نفت از بالای صد دلار سقوط کرده و حدود هفتاد دلار رسید!

دسته‌ها: سیاست‌گذاری اقتصادی, مدیریت و شایسته‌سالاری