پیش بهسوی جامعه بدونرانت – ۱۳ *
کارکرد مشابه رانت و ربا
قرآن کریم خریدوفروش و ربا را نقطه مقابل هم دانستهاست (احلّ الله البیع و حرّم الربا). ممکن است برای ربا در اقتصادهای امروزی با پیچیدگیهایی که دارند، مصادیق متنوع و متعددی تعریف شود، اما در اقتصاد ساده دوران صدر اسلام مصداقی روشن و بارز داشت. در آن دوران گروهی از فعالان اقتصادی به اموری چون کشاورزی، دامداری و تجارت اشتغال داشتند. و افراد معدودی که از امتیاز خاص داشتن نقدینگی برخوردار بودند، بهجای هرگونه کار و تلاش مفید و مولد، فقط منتظر میماندند که کارآفرینی نیاز مبرم به نقدینگی پیدا کند و برای نجات کاروکسب خود به آنان روی بیاورد تا خونش را بمکند.
شکلگیری مناسبات ربوی تهدید برای اقتصاد سالم بود، زیرا علاوه بر تضعیف بنیه مالی بخش مولد اقتصاد، بقیه فعالان اقتصادی را هم تشویق میکرد که دست از تلاش برداشته و بیدردسر و خطر فقط به فکر مکیدن خون دیگران باشند. برخورد قرآن کریم با ربا و مناسبات ربوی بسیار شدید است، و رباخواری را در حکم اعلان جنگ به خداوند میداند.
امروزه مناسبات رانتی در اقتصاد کشور نقشی مشابه همان مناسبات ربوی در صدر اسلام را دارد: گروهی از فعالان اقتصادی به مدد ابتکار و خلاقیت و شمّ اقتصادی خود فعالیتی را آغاز میکنند، و گروهی دیگر فقط از امتیاز ارتباط با صاحبان امضای طلایی برخوردار هستند. آنان بدون برخورداری از خلاقیت و هنر مدیریت فقط بهواسطه اینکه شوهرخالهشان در فلان سازمان نفوذ کافی دارد، با دریافت مجوزهای خاص ثروتهای میلیاردی برای خود دستوپا کردهاند.
مناسبات رانتی خون بخش مولد اقتصاد کشور را مکیده، و بر افلاس و وابستگی اقتصاد کشور افزودهاست. جذابیت رانت شرایطی را فراهم آورده که بسیاری از فعالان اقتصادی بهجای تلاش برای تولید و تجارت سالم و استفاده از هنر و خلاقیت خود، بهفکر استفاده از انواع رانتهای پیدا و پنهان و “مشارکت” با صاحبان امضاهای طلایی باشند.
بدینترتیب کسانیکه نقشی در تولید و تجارت سالم ندارند، فقط بهصرف بهرهمندی از امتیاز “ارتباطات فامیلی و باندی” در موقعیتی برتر نسبت به کارآفرینان واقعی نشسته و کسب سود و ثروت کردهاند. بهراستی فرآیند واگذاری همه فرصتهای تجارت پرسود بدون اعلان عمومی و پشت درهای بسته به نورچشمیهای ناآشنا با فنون تجارت را، بهگونهای که کارآفرینان واقعی را بهعنوان “پیمانکار دستدوم” بهکار بگیرند، اگر مکیدهشدن خون فعالان واقعی ندانیم، چه نام مناسبی باید برایش انتخاب کنیم؟
با تأمل در نکات فوق میتوان ادعا کرد همانگونه که فعالیت رباخواران مدینه صدر اسلام در حکم جنگ با خدا بود، فعالیت رانتخواران امروز جامعه ما نیز اینگونه است و دستکمی از سودجویی و ثروتاندوزی آنان از طریق معاملات باطل ندارد.
———————————-
* – این یادداشت در روزنامه عصر اقتصاد شماره دوشنبه ۲۶ – ۶ – ۹۷ به چاپ رسیدهاست.
دستهها: توزیع درآمد و رفاه, رانتخواری و فساد