راه‌اندازی کلینیک ترک رانت‌خواری ضروری‌تر است *
سخنان چندروز پیش یکی از مسؤولان ستاد امر به معروف و نهی از منکر استان تهران در مورد راه‌اندازی کلینیک ترک بی‌حجابی (۱) مایه شگفتی شده و واکنش‌هایی را برانگیخت. منتقدان می‌گویند هرچند این طرح نمی‌تواند کوچکترین کمکی به ترویج پوشش موردتوجه مسؤولان ستاد بکند، اما به یقین فرصت ارزشمندی برای کسب درآمد در اختیار افراد خاصی خواهدگذاشت که می‌توانند مجوز راه‌اندازی این کلینیک‌ها را بگیرند. همچنین دو انجمن بلندپایه علمی مرتبط با حوزه روانشناسی در بیانیه‌ای مشترک به‌درستی نسبت به سوءاستفاده از مفاهیم روانشناسی هشدار داده‌اند. (۲)
در این یادداشت ضمن ادای احترام به مسؤولان این دو انجمن علمی، پیشاپیش بابت استفاده نابه‌جا از عبارات «کلینیک» و «ترک» پوزش خواسته و امیدوارم این عمل را به حساب بی‌اعتنایی به مبانی علمی و بی‌احترامی به بزرگان این حوزه نگذارند، زیرا هدف نگارنده فقط ارائه تذکری سازنده به مسؤولان ستاد امر به معروف و نهی از منکر است.
اما بعد، این طرح عجیب علاوه‌بر ایرادات بنیادین خود، اثر مثبت قابل‌تأملی هم دارد، و آن این است که راه‌اندازی کلینیک‌های تخصصی برای ترک بعضی رفتارهای نادرست را به‌عنوان یک شیوه اصلاح به کنشگران اجتماعی معرفی می‌کند. به نظر نگارنده که افتخار همراهی با فعالان میدان مبارزه با فساد را دارد، راه‌اندازی کلینیک‌های ترک رانت‌خواری هم عملی است و هم بسیار ضروری. این کلینیک‌ها برخلاف کلینیک‌های ترک بی‌حجابی که پیشاپیش بی‌فایده بودنشان محرز است، می‌توانند کمک بزرگی به مهار جریان فساد بکنند. در نگاه اول شاید چنین طرحی همچون طرح اصلی فانتزی و خیال‌پردازانه به نظر برسد، اما اجازه بدهید قدری در مورد این طرح بیندیشیم.
معمولاً تشکیلات راهنمایی و رانندگی لاشه درهم‌شکسته یک خودرو واژگون‌شده را بر روی سکویی در بعضی جاده‌ها به نمایش می‌گذارد. پیام این اقدام مفید و تأثیرگذار این است که اگر راننده‌ای بی‌احتیاطی کرده و سرعت مطمئنه را رعایت نکند، ممکن است چنین بلایی سر خود و همراهانش بیاورد. بسیاری از رانندگان جوان و کم‌تجربه با دیدن این صحنه و تجسم آن، عبرت گرفته و از ماجراجویی دست برمی‌دارند.
حال برای لحظه‌ای تصور کنید در ابتدای جاده رانت‌خواری عاقبت کار یک رانت‌خوار را برای کسانی که وسوسه شده و به‌تازگی به فکر استفاده از رانت‌ها افتاده‌اند، به نمایش بگذاریم. به‌عنوان نمونه آنان متوجه بشوند که وقتی فلان فرد متنفذ یک زمین ارزشمند در شمال تهران را با قیمتی اندک به خودش می‌فروشد و سند می‌زند، در هر پست و مقامی که باشد، جایگاه خود را از دست داده، و حذف می‌شود زیرا او و حتی بزرگتر از او هم در مقابل قانون یکسان هستند، این تازه‌رانت‌خوار دیگر جرأت نمی‌کند به اموال عمومی به‌اصطلاح دست‌درازی کند و ناخنک بزند.
وقتی او ببیند فلان جوان تازه‌به‌دوران‌رسیده که با کمترین دارایی موروثی خانوادگی از پدر و اجدادش، با لطایف الحیل چندین کشتی اقیانوس‌پیما را به عقد خود درآورده‌است، در محکمه عدل‌گستر بدون کوچکترین امتیازی نسبت به عموم شهروندان حاضر شده، و به ابهامات موجود در مورد شیوه کسب ثروت نجومی پاسخ می‌دهد و اگر پاسخ قانع‌کننده‌ای نداشته‌باشد، در معرض خطر توقیف اموال و حتی تنبیه قانونی قرار می‌گیرد، حساب کار دستش خواهدآمد.
وقتی او ببیند فلان فرد متنفذ که یک شرکت تولیدی با ارزشی به بلندای قله تفتان را با کمترین قیمت تملک کرده، و حتی اقساط آن را هم به‌درستی نپرداخته، بعد از فاش شدن پرونده ملزم به پاسخگویی می‌شود و باید مانند هر شهروند عادی برای پاسخ دادن به پرسش‌های مسؤول ذیربط به دادسرای فلان شهر دورافتاده احضار شود، و در مقابل آن مقام قضایی جوان که همسن نوه او است، با احترام تمام بنشیند و بدون اجازه او شروع به صحبت نکند، یاد خواهدگرفت که نباید با حیثیت خانوادگی خود بازی کرده، و در میدان ثروت‌اندوزی الگوی «رفتار پرخطر» را در پیش بگیرد.
وقتی او ببیند فردی که بر فلان صندلی مهم تکیه زده، به‌صرف مطرح شدن شایعاتی در مورد رفتار مالی خود و بستگانش از طرف یک دادیار احضار شده و حتی به مخیله‌اش خطور نمی‌کند که آن مسؤول جوان را تهدید کرده، و از عواقب خطرناک چنین احضار گستاخانه‌ای اندیشناکش کند، درخواهدیافت که رانت‌خواری باری کج است که در این سرزمین هرگز به مقصد نخواهدرسید.
اما واقعیت این است که شرایط جامعه ما با آنچه گفته‌شد متفاوت است و به بیان دیگر مقدمات راه‌اندازی کلینیک ترک رانت‌خواری حداقل در زمان حاضر فراهم نیست. گفتنی است به روایت رسانه ملی در سریالی که چندی پیش در مورد شبکه‌های فساد پخش شد (و البته ایرادات جدی داشت که بماند)، سردمداران فساد آنچنان قدرتی به‌هم زده‌اند که قاضی پرونده را حذف فیزیکی می‌کنند. (۳)
ازاین‌رو در گام اول لازم است برخورد با پرونده‌های فساد و شبهات مطرح شده در میدان فساد را اصلاح کنیم تا بتوانیم کارنامه‌ای درخشان از رانت‌ستیزی و عدالت‌گستری را به مراجعه‌کنندگان کلینیک نشان بدهیم. در نبود این کارنامه درخشان گویی به جای قرار دادن لاشه متلاشی‌شده خودرو بر روی آن سکوی کذایی، یک خودرو مناسب مسابقات فرمول یک و راننده پر فیس و افاده‌اش را درحالی‌که جام قهرمانی را بالای سر برده، در معرض نمایش گذاشته‌ایم که به رانندگان جوان پیام می‌دهد، عاقبت بی‌اعتنایی به قانون و ارزش‌های اخلاقی، برنده شدن در میدان ثروت‌اندوزی است!
اما نکته آخر این که اگر موقعیت برای راه‌اندازی کلینیک‌های ترک رانت‌خواری فراهم شود، دریافت‌کنندگان مجوز راه‌اندازی این کلینیک‌ها برخلاف کلینیک‌های ترک بی‌حجابی از رانت استفاده بی‌حساب و کتاب از بودجه عمومی برخوردار نخواهندبود و بدون اتکا به اموال عمومی از سوی سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در میدان فسادستیزی اداره خواهندشد.
——————————–
* – این یادداشت در روزنامه شرق شماره یکشنبه ۲۷ – ۸ – ۱۴۰۳ به چاپ رسیده‌است.
۱ – مراجعه کنید به:
کلینیک ترک بی‌حجابی افتتاح می‌شود
۲ – مراجعه کنید به:
بیانیه مشترک انجمن روانشناسی ایران و انجمن علمی روان‌درمانی ایران
۳ – در این رابطه مطالعه یادداشت زیر پیشنهاد می‌گردد:
دسته‌ها: رانت‌خواری و فساد, یک‌کمی سیاسی