حلف‌الفضول یا پیمان جوانمردان، تشکلی بود که حدود بیست سال قبل از بعثت پیامبر اکرم در شهر مکه شکل گرفت. پیامبر گرامی که در آن ایام جوانی بیست‌ساله بود، نیز به عضویت این تشکل درآمد، و بعدها این عضویت را به عنوان خاطره‌ای برجسته و ماندگار از گذشته، مطرح می‌کرد. این تشکل را می‌توان نوعی سازمان مردم‌ نهاد (N.G.O.) یا “سمن” نامید.
در مکه دوران جاهلیت، قبیله‌های عرب با بستن پیمان‌هایی با یکدیگر، روابط اجتماعی خود را تنظیم می‌کردند. با استناد به این پیمان‌ها از همدیگر حمایت می‌کردند و جلو بی‌نظمی‌ها و اغتشاش را می‌گرفتند. اما این پیمان‌ها برای تضمین یک زندگی آرام و بی‌دغدغه برای شهروندان کافی نبود.
افرادی که عضو قبایل بزرگ و قدرتمند نبودند و هم‌پیمانانی توانا نداشتند، در معرض زورگویی قدرتمندان جامعه بودند. همان‌گونه که روزی یک مرد غریب و مسافر در مکه دچار مشکل شد. او کالاهایش را به بازرگانی از اهل مکه فروخت، ولی نتوانست پولش را بگیرد. به سران و ریش‌سفیدان شهر مراجعه کرد. اما کسی کمکش نکرد. این بود که فریاد اعتراضش را بلند کرد و به گوش مردم شهر رساند.
گروهی از افراد نیک جامعه گرد هم آمدند تا برای کمک به آن مرد غریب چاره‌ای بیندیشند. آن‌ها به یاری مرد غریب شتافته، و حق او را از بازرگان زورگیر همشهری‌شان بازستاندند. این گروه به این موفقیت بسنده نکردند. آن‌ها می‌دانستند که این اتفاق باز هم تکرار خواهدشد، و مسافران و افراد غریب که هم‌پیمان قدرتمند نداشته‌باشند، در دام زورگیران خواهندافتاد.
این نیکمردان باهم هم‌قسم شدند که در چنین مواردی به یاری ستم‌دیدگان بشتابند. آنان به درستی تشکل خود را پیمان جوانمردان نام نهادند. چرا که پیمان بین دو یا چند قبیله نبود. جوانمردی که در قالب تنگ نگاه قبیله‌ای نمی‌گنجد. پیامبر بزرگ ما نیز جزو این جوانمردان بود، و سال‌ها حتی آن زمان که پیروانی پرتعداد و فداکار در کنارش بودند، به عضویتش در این سازمان مردم‌نهاد افتخار می‌کرد. سلام و درود خداوند بر او باد.
بی‌تردید مسائل و مشکلات جوامع امروز به مراتب پیچیده‌تر از مشکلات جوامع بشری آن ایام است. اگر در آن‌سال‌ها حقوق مردم غریب و مسافران از طرف بازرگانان طماع مکه تهدید می‌شد، که به افراد غریب و بی‌پناه رحم نمی‌کردند، امروزه حقوق و منافع افراد جامعه علاوه بر زورمندان از نوع اشخاص حقیقی، از جانب سازمان‌ها و بنگاه‌های بزرگ اقتصادی نیز تهدید می‌شود. فلان شرکت بزرگ که محصولاتش را بدون‌رعایت حقوق مصرف‌کنندگان عرضه می‌کند، فلان شرکت هواپیمایی که بدون اطلاع‌قبلی برنامه پرواز را لغو کرده، و مسافران را به زحمت می‌اندازد، فلان شرکت بیمه که با استفاده از کم‌اطلاعی مشتریان، با بهانه‌های واهی از انجام تعهداتش خودداری می‌کند، و ….
البته باید به این نکته هم اشاره کنم که در جامعه امروزی، با وجود گسترده شدن ابعاد مشکل، دولت‌ها و حکومت‌ها هم حضوری جدی و پررنگ در عرصه دفاع از حقوق شهروندان دارند، و با تأسیس سازمان‌ها و مؤسسات عریض و طویل کار را دنبال می‌کنند.
بااین‌حال به باور من، بدون حضور مقتدرانه سازمان‌های مردم نهاد در این عرصه، دفاع از حقوق مصرف‌کنندگان که بارزترین جنبه حقوق شهروندی است، سروسامان نمی‌یابد. منظورم تأکید بر وجود خلأ قانونی در عرصه حقوق مصرف‌کنندگان، یا اشاره کنایه آمیز بر عدم‌کارایی نهادهای حکومتی مسؤول نیست.
نکته اساسی که نباید مغفول بماند، این است که در یک جامعه نمونه، باید تلاش یک شهروند برای رسیدن به حق خود به‌عنوان یک مصرف‌کننده، مستلزم کمترین زحمت و کمترین صرف وقت و هزینه باشد. به بیان دیگر، وقتی یک شهروند برای رسیدن به حقی با ارزش ۱۰۰هزار تومان، ناگزیر از پرداخت هزینه‌ای برابر با ۸۰هزار تومان باشد، صرف‌نظر کردن از این حق مقرون به صرفه است! چون آدم عاقل برای رسیدن به ۱۰۰هزار تومان احتمالی زیربار ۸۰هزار تومان هزینه قطعی نمی‌رود!
ازاین‌رو، وظیفه حکومت‌ها در این عرصه، در قدم اول آشنا ساختن شهروندان با حقوق خود و در قدم دوم، کاستن از هزینه شکایت و پیگیری و احقاق حق است. راه کاستن از هزینه پیگیری این نیست که سازمان‌های عریض و طویل موازی و پرهزینه درست شوند، و دست آخر باز هم حقوق شهروندان بازپس گرفته‌نشود. روش بهتر این است که دولت‌ها به جای ایجاد و گسترش چنین مؤسساتی، شکل‌گیری سازمان‌های مردم نهاد فعال در عرصه حقوق مصرف‌کنندگان را تشویق و تسهیل کنند.
با شکل‌گیری چنین نهادهایی، رویای رسیدن به جامعه آرمانی که در آن شهروندان پیگیری شکایات و احقاق حق خود را فقط با یک کلیک انجام می‌دهند، محقق می‌شود.
اگر در آینده‌ای نزدیک، سازمانی با الگوی پیمان جوانمردان در جامعه‌مان تشکیل شود، من جزو اولین متقاضیان عضویت در آن خواهم‌بود، و به پیروی از پیامبر بزرگوارمان، به این عضویت برای همیشه افتخار خواهم‌کرد.

دسته‌ها: حقوق مصرف‌کنندگان